VẦN HOA BẾN NGỰ
SÀO NAM PHAN BỘI CHÂU là một nhân vật lịch sử. Quốc
dân không một ai không biết thanh danh. Nhưng phần đông đồng bào biết tiên sinh
về mặt cách mạng nhiều hơn mặt văn học.
Có người đến Vườn Hoa Thơ hỏi lão:
-
Sào Nam
Không chút ngại ngần, lão đáp:
-
Tiên sinh là một
thi hào.
Thật vậy. Tài của tiên sinh có thể sánh với Tô Đông
Pha đời Tống.
Ai đã từng sống gần tiên sinh, ai đã thấy tiên sinh
soạn văn tế trong dịp truy điệu chí sỹ Phan Tây Hồ ở cựu Thần Kinh Huế năm Bính
Dần (1962) thì phải khâm phục tài lỗi lạc của tiên sinh. Ngoài bài soạn cho
toàn thể sáu bảy bài nữa cho học sinh trường Quốc học, nữ sinh trường Đồng
Khánh, cho anh em thợ may, thợ cúp, anh em phu xa…, mỗi giới mỗi bài. Tiên sinh
chấp tay sau lưng, chân đi đi lại lại, miệng đọc cho "đương sự” chép, như
văn đã làm sẵn trong lòng. Chép xong đọc lại cho tiên sinh nghe. Không mấy khi
sửa chữa. Song bài nào hợp tình hợp cảnh với giới ấy, không 1 câu trùng, không
1 ý trùng văn chương lâm ly bi tráng.
Đó là do trong lòng tiên sinh chứa đầy những phân
phương thơ văn phỉ trắc nên hễ hé môi hươi bút là sanh nhuỵ sanh hương.
Nhưng vì suốt đời tận tuỵ hy sinh Cách Mạng, tiên sinh
dùng thơ văn chỉ để phụng sự cách mạng chớ không phải để xây dựng sự nghiệp văn
chương, chỉ mượn mùi vị văn chương làm vị mật vị đường làm bớt vị thuốc cách
mạng thường chua cay đắng đót, chớ không đem tài thêm hoa dệt gấm để đua tài
cùng nhã khách tao ông. Cho nên tác phẩm của tiên sinh không được phần đông
khách tao đàn hoan nghênh truyền tụng. Tác phẩm của tiên sinh còn để lại hầu
hết là những liều thuốc bổ bào chế với mật thơ, chớ không phải những trái cây
thơm ngon có nhiều chất bổ như thơ các vị thiền sư đời Lý đời Trần. Do đó mà
văn thơ của tiên sinh phổ biến cũng không được sâu rộng trong đại chúng. Bởi
phần đông ai cũng như ai ưa ăn trái cây hơn uống thuốc bổ.
Ít
người được biết văn nghiệp của tiên sinh là vì thế.
Riêng
nói về thi ca của tiên sinh.
Tài tiên sinh như tài Tô Đông Pha, thơ tiên sinh cũng
không khác thơ họ Tô: Nhiều tài ít tình, và lời văn thường trực chớ không khúc.
Lắm khi còn dùng những chữ mà các nhà thơ thuần tuý không bao giờ dùng:
Tháng một
đứng trên đầu tháng chạp
Ngày ta nằm
dưới đít ngày tây.
Đó là một câu trong bài vịnh lịch. Trong bài thích thực
câu ca dao "ăn sung nằm gốc cây
sung, lấy anh thì lấy nằm chung không nằm” là một bài tiên sinh rất thích
thú, cũng có những chữ không mấy nên thơ:
Ừ chơi, cho nó toi đồng bạc
Dễ chăng cho ai nếm má hồng.
Những chữ không được thanh nhã như thế thường gặp
trong tác phẩm của tiên sinh. Đó là vì cũng như Tô Đông Pha, tiên sinh chỉ nặng
về ý chớ không nặng về lời, chỉ chú trọng phong phú chớ không chú trọng cách
điệu.
Thi ca của tiên sinh, lời không tao nhưng khí rất
mạnh. Có thể sánh với hoa phượng hoa hoè nở trên cành cao với nắng hạ. Muốn
thưởng thức phải nhìn từng chòm từng đám, phải biết yêu sắc vàng của dân tộc,
sắc đỏ của tâm huyết, thì mới nhận thấy vẻ cao đẹp của văn chương.
Nói thế không phải bảo tuyệt nhiên thi ca của Sào Nam
… Nhuỵ kìa vàng hoa kìa bạc lá kìa xanh
Trên mặt nước long lanh trời với bóng.
Đố ai biết thần tiên biệt chủng ?
Mái Hương Giang mà tiên động tự nhiên thành.
Vô tình mới thật hữu tình
Ơn người giới thiệu cho mình gặp tiên… (1)
Bài CẢM TÁC:
… Thà không trời đất không chi cả,
Còn có non
sông có lẽ nào !... (2)
Bài ĐIẾU TRƯƠNG GIA MÔ chí sỹ:
… Mây bạc nước non người vắng vẻ
Chim vàng mưa gió bạn lao xao…. (3)
Bài TIẾNG DÂN ĐẦY TUỔI TÔI:
… Đành chẳng công đâu may khỏi tội
Bao nhiêu chữ đó bấy nhiêu tâm (4)
Thật sắc hương gồm đủ, có nhưng nhị những danh thi
truyền tụng xưa nay.
Tiên sinh có 1 nữ đồng chí tên Lê Thị Đàn, người xã
Thế Lại Thượng, phủ Thừa Thiên. Năm canh tuất triều Duy Tân( 1910) bị thực dân
bắt giam ở lao Quảng Trị, và bị tra tấn cực kỳ khủng khiếp, nhưng 1 lời không
khai. Sau lấy giây lưng tuẫn nghĩa. Khi về an trí ở Bến Ngự (1925), Tiên sinh
lập miếu thờ và truy tặng bà biệt hiệu là Ấu Triệu, khắc bia kỷ niệm và đề nơi
miếu câu:
Tơ nhân sợi nghĩa giây lưng trắng
Dạ sắt lòng
son nét máu hồng.
Văn chương tự nhiên nhưng hàm súc, mới xem dường lợt
lạt nhưng càng ngẫm nghĩ càng cay đắng xót xa!
Những vần thơ khóc THÁI PHIÊN tuẫn quốc trong cuộc Duy
Tân khởi nghĩa (1916) khóc NGUYỄN THÁI HỌC, NGUYỄN THI GIANG hy sinh trong cuộc
hưng binh Yên Bái (1930), cũng là những viên bảo ngọc minh châu:
Trong vòng lồng chậu không chim cá,
Trước mặt non
sông có đất trời
(Điếu
Thái Phiên)
Mây mịt mù
xanh trời vẫn hắc
Giọt chan chứa đỏ bể khôn bằng
(Lời
cô khóc cậu)
Ngại ngùng
gió yếu mây trơ mực
Tức tối trời
say máu úa đào.
(Lời
chị khóc em)
Trong những bài văn tuyên truyền của tiên sinh cũng
thường có nhiều câu nên thơ:
… Trải mấy
lớp tiền nhân đựng mở
Bốn nghìn năm
dãi gió dầm mưa
Biết bao công
của người xưa
Gang sông tấc
núi dạ dưa ruột tằm…
(Ai
Quốc ca)
Than ôi lục
tỉnh Nam Kỳ
Nghìn năm cơ
nghiệp còn gì hay không?
Mịt mù một
giả non sông
Ai ơi, ai có
đau lòng chăng ai?
Từ phen lở
đất nghiêng trời
Biển bơ vơ
sóng, non rời rạc mây…
(Ai
cáo Nam Kỳ phụ lão thư)
Chính những câu có sức truyền cảm như thế đã đánh mạnh
vào tâm của người đọc, khiến họ trải lòng đón lấy những lời tuyên truyền để cho
trí có thì giờ phân tách lẽ thiệt hơn.
Ngày tiên sinh đau nặng, sắp mất (1940), các bạn thân
đến thăm. Cụ Huỳnh Thúc Kháng thay mặt thân bằng đọc bài sanh vãn. Tiên sinh
cảm động khẩu chiếm “vài lời ghi nhớ để về sau”.
Mạc sầu tiền
lộ vô tri kỷ,
Thiên hạ hà
nhân bất thức quân.
Bảy mươi tư
tuổi trót phong trần,
Nay gặp bạn
mới tinh thần hoạt hiện.
Những ước anh
em đầy bốn biển,
Ai ngờ trăng
gió nhốt ba gian!
Sống xác thừa
mà chết cũng xương tan,
Câu tâm sự
gởi chim ngàn cá biển.
Mừng được đọc
bài văn sinh vãn
Chữ đá vàng
in mấy đoạn tâm can
Xét mình nay
sức mỏng trí thêm khan,
Lấy gì đáp
khúc đàn tri kỷ!
Dương dương
hồ chí tại lưu thuỷ
Nga nga hồ
chí tại cao sơn,
Đờn Bá Nha
mấy kẻ thưởng âm ?!
Bỗng nghe quạ
khóc trộm lại đau thầm,
Chung Kỳ chết
ném cầm không gảy nữa.
Nay đương lúc
tử thần chờ trước cửa,
Có vài lời
ghi nhớ để về sau…
Chức phường
hậu tử tiến mau ...
Rõ là:
Tằm xuân đến
thác tơ còn vướng,
Nến sáp thành
tro lệ chửa khô ! (5)
Nói tóm lại: Phan Sào Nam
Về thân thế và sự nghiệp văn chương cũng như cách mạng
của tiên sinh đã nhiều sách báo nói đến. Nên lão chỉ đưa ra Vườn Hoa Thơ một ít
giai tác và một ít thiển kiến để mua vui cùng bạn tri âm và để tạ lòng ông bạn
đã có lòng chiếu cố.
(1) Xem
toan thiên trong bài A “Chuyện hoa trong ngày xuân”
(2) (3) Xem toàn thiên trong bài E “Thôi Xao” ở trước.
(4) Tờ Tiếng Dân do Huỳnh Thúc Kháng đứng chủ bút,
Phan Sào Nam cộng tác.
(5) Dịch câu thơ của Lý Thương Ẩn:
Xuân tàm đáo
tử ty phương tận
Lạp Cự thành
khôi lệ vị càn.