Không biết rõ họ
tên, chỉ biết bà là vợ ông Phan Quỳ làm Bang tá tục gọi là Bang Nhãn, người tỉnh
Quảng Nam
Ông Phan Quì là
một người hay chữ có tiếng ở Quảng Nam
Trau tria lông cánh theo ngàn nhẫn
Chung chạ thanh âm đủ bốn nghề.
Lời khinh bạc ý
nói rằng bà đua đòi làm thi phú đã dựa vào đó mà chung chạ cùng khách phong
tao. Bà liền đáp lai bằng câu trạng câu tục ngữ “Trâu nghé không sợ cọp”
Non nớt mới nhô sừng bắp chuối
Hung hăng nào ngại vện tàu cau.
Bà nổi tiếng vè
thơ quốc âm.
Thơ bà làm nhiều
nhưng chỉ còn lưu truyền chỉ hai luật:
QUA CỬA HÀN
Rầm rầm ngựa lại lại xe qua
Nhượng địa là đây có phải a?
Liếc mắt nhìn quanh phong cảnh lạ
Chạnh lòng tưởng tới nước non ta
Những trang hồ thỉ đi đâu vắng?
Để cuộc tang thương tủi lắm mà!
Há phải Đường Ngu mà ấp tổn
Nào Thang nào Võ ở mô na?
Cửa Hàn tức là
Đà Nẵng. Năm 1886, triều đình Huế làm tờ nhượng Đà Nẵng cùng Hải Phòng, Hà Nội
cho thực dân Pháp làm đất Nhượng địa (Concession francaise).
Bà Bang Nhãn,
mượn việc vua Đường Nghiêu nhượng ngôi cho cho vua Ngu Thuấn để ám chỉ việc cắt
Đà Nẵng nhượng cho Pháp (1). Vua Nghiêu nhượng ngôi cho vua Thuấn là vì vua
Thuấn là người hiền. Rồi sau vua Thuấn lại truyền ngôi cho vua Vũ cũng là người
hiền. Đó là truyền hiền (ấp tổn). Vua hiền truyền ngôi cho người hiền chứ không
truyền cho con cháu. Như thế là hợp thiên mệnh hợp nhân tâm. Còn đây vua Đồng
Khánh là vua “bù nhìn” lại nhượng đất cho bọn ngoại bang cướp nước, đâu có hợp
ý trời, thuận lòng dân. Cho nên bà mới
mong có người tài đức khởi nghĩa đánh đuổi bọn thực dân đem đất về cho Tổ quốc
cho dân tộc như vua Thành Thang đã diệt Kiệt, vua Võ vương đã diệt Trụ, xây
dựng thái bình thịnh vượng cho nước cho dân (2)
Bài thơ tự nhiên
mà hùng tráng từ trên xuống dưới đi một hơi, khích động lòng người đọc một cách
mạnh mẽ sâu sắc.
Câu kết có người
đọc là:
Cân quắc lại không tài kiếm mã
Gấm gan nghĩ giận bấy trời già
Câu này cũng hay
lắm.
Bọn đàn ông tự
xưng là “tang bồng hồ thỉ” (3) trốn đâu hết để cho nước nhà bị cái nhục xâm
lăng! Còn mình là phận gái, muốn ra dành lại non sông lại không thể cầm gươm
lên ngựa được. Nghĩ giận trời già bày chi cuộc bể dâu, mà lại sanh mình làm
phận gái!
Rõ là khẩu khí
của bậc “cân quắc anh hùng” (4)
Hay thì thật là
hay, song đối câu:
Há phải Đường
Ngu mà ấp tổn
Nào Thang nào Võ
ở mô na
Thì câu này là
bà Trưng chị, câu kia là bà Trưng em.
Câu “cân quắc..”
phải nhường câu “Đường Ngu..”vì đây có phần tiêu cực, mà kia tinh thần tích cực
ngút ngàn.
Nhưng bài Qua
Cửa Hàn không được truyền tụng bằng bài:
NGŨ HÀNH SƠN
Cảnh trí nào hơn cảnh trí này
Bồng Lai âu hẳn cũng là đây
Khói lồng sắc đá non phơi gấm
Chùa nức hơi hương biển kéo mây
Ngư phủ gác cần ngơi mặt nước
Tiều phu chống búa tựa lưng cây
Nhìn xem phong cảnh ưa lòng khách
Vút mắt Trường Sơn ác xế tây.
Một bài thơ cảnh
tuyệt diệu, trong làng thơ quốc âm chưa thấy bài nào hơn.Thơ cảnh của bà Thanh
Quan, nhờ lòng hoài cổ làm màu sắc nên đẹp. Thơ cảnh mà phần lớn chỉ có tả cảnh
mà rung cảm lòng người như bài Ngũ Hành Sơn trên đây thì thật hiếm. Cho nên bài
thơ được truyền tụng khắp nơi từ Nam
Nhưng sợ động
thời văn, bài thơ bị cấm, nên đã sửa câu kết:
Nhìn xem phong cảnh ưa lòng khách
Khen bấy thợ trời khéo đắp xây
Thật là đem viên
đất sét thay viên kim cương:
Nhìn xem phong cảnh ưa lòng khách
Vút mắt Trường Sơn ác xế tây.
Ý nói: Phong
cảnh nước nhà đẹp như thế mà nay đã thuộc về bọn Tây thực dân! Cắn răng mà kêu
than! Một tiếng kêu trầm thống khí lạnh vút tầng mây.
Chính tiếng kêu
não nùng nhưng kín đáo này đã làm cho Ngũ Hành Sơn có sức sống, quang cảnh Ngũ
Hành Sơn trở nên linh động. Câu thơ này chính là cái hồn của bài Ngũ Hành Sơn.
Chỉ hai bài thơ
còn để lại cũng đủ cho chúng ta thấy rằng bà Bang Nhãn là một khuê các phong
lưu có hùng tâm có bút lực. Mong sao tiểu sư của bà, sự nghiệp văn chương của
bà được có người ra công sưu tầm để phổ biến.
________________________________________________________________
(1) Vua Nghiêu có con trai, nhưng thấy ông Thuấn là
người có tài có đức bèn nhường ngôi cho ông Thuấn chớ không truyền cho con. Ông
Thuấn lên ngôi vua lập nhà Ngu. Sau nhân ông Vũ có công trị thủy cứu dân thoát
khỏi nạn lụt hàng năm, ông Thuấn bèn nhường ngôi cho ông Vũ để lo việc trị
quốc. Ông Vũ lên ngôi lập nhà Hạ. Được mấy đời truyền tử tới đời vua Kiệt hung
tàn bạo ngược, nhân dân ta thán, Thành Thang khởi nghĩa diệt nhà Hạ cứu dân và
lập nhà Thương. Từ vua Hạ Vũ trở về sau, ngôi vua không truyền hiền mà truyền
tử lưu tôn. Vua cuối cùng của nhà Thương là Trụ vương tàn bạo dâm loạn không
kém gì vua Kiệt. Vua nước chư hầu là Võ vương kéo binh đánh Trụ, lật đổ nhà
Thương lập nhà Châu.
(2) Người xưa gọi việc diệt Kiệt Trụ là cách mạng. Tức
là “đổi mệnh trời”, vì theo quan niệm cũ “vua là người thừa mệnh trời đứng ra
lãnh nhiệm vụ trị quốc an dân”. Nay đánh đổ vua ác để thay thế đặng sửa sang
nước nhà cho được bình trị theo ý trời. Hai tiếng cách mạng nay có nghĩa là
“đánh đổ chế độ cũ mà xấu, dựng nên chế độ mới mà tốt.
(3) Tang bồng hồ thỉ: Cung bằng cây dâu, tên bằng cỏ
bồng. Ngày xưa tục nước Tàu hễ đẻ con trai thì dùng cung tên giả bằng dâu bằng
cỏ bắn lên trời, xuống đất và bốn phương, ngụ ý rằng con lớn lên sẽ có công
nghiệp trong bốn phương trời đất. Bốn chữ ấy dùng để tỏ chí khí của nam nhi.
Tang thương là dâu bể do chữ thương hải tang điền mà
ra.
(4) Cân quắc anh hùng: cân quắc là cái khăn bịt đầu
của đàn bà. Cân quắc anh hùng là người anh hùng phái nữ.
(5) Khuê các phong lưu: khuê các là nơi con gái sang
trọng ở (thật nghĩa là cửa sổ nhỏ ở trong cung). Phong lưu là cái đức tốt như
ngọn gió (phong) ở chỗ này bay đến chỗ kia, như dòng nước (lưu) ở nơi nọ chảy
đến nơi kia. Phong lưu là phẩm cách thanh cao của con người. Trong làng văn
chương thường dùng để chỉ những người có văn tài cao, đức hạnh tốt.