Vùng đất từ Đèo
Ngang vào đến Đèo Cả đã thuộc lãnh thổ Việt Nam
Khoa thi đầu
tiên mở ở Đàng Trong là khoa Đinh Hợi (1647).
Từ ấy người Đàng
Trong mới đua nhau học.
Bên phái nữ
người nổi tiếng nhất trong thời toàn thịnh của chúa Nguyễn tương truyền là bà
Phạm Lam Anh.
Bà Phạm Lam Anh
nhũ danh là Khuê, người huyện Diên Phúc tỉnh Quảng Nam
Tư chất thông
minh, học rộng thơ hay, tự hiệu là Ngâm Si.
Chồng bà là
Nguyễn Dưỡng Hiệu, người huyện Duy Xuyên (Quảng Nam
Tác phẩm còn
truyền thế có tập Chiến Cổ Đường Thi trong đó bài Vịnh Khuất Nguyên có câu:
Cô phẩn khí thành thiên khả vấn
Độc tinh nhân khứ quốc cơ không
Nghĩa là:
Khí uất riêng thành trời khá hỏi
Người ngay một khuất nước còn chi.
Được hầu hết
những người biết chữ Hán ở Nam
Bà cũng rất giỏi
về quốc âm. Có bài Cảnh Gần Sáng được truyền tụng:
Một giải thương lang lộn mắt mèo (1)
Xóm chài mới dậy đuốc leo heo
Lằn kêu thức chúa chầu sân phụng (2)
Gà gáy khuyên chồng dỏi dấu cheo (3)
Ải sói Thường Quân vừa cất bước (4)
Thuyền tên Gia Cát vội phăn neo (5)
Phương đông chửa lố vừng con ác
Cửa Khổng nho sinh nhóm tựa bèo.
Bài này bà làm
lúc còn trẻ.
Truyền rằng
trong hạt mở cuộc thi thơ treo giải thưởng. Đề bài “Vịnh Cảnh Gần Sáng”, hạn
vận “Mèo Heo Cheo Neo Bèo” và buộc mỗi câu phải có tên một con vật. Người dự
thi có trên trăm, nhưng trúng tuyển không được chục. Bài bà được chấm đậu đầu.
Khi đem ra bình, bị “sĩ tử” phản đối vì câu 6 và câu 8 thiếu tên vật. Bà cãi: 6,
8 thiếu nhưng 3, 4 thừa (lằn, phụng, gà, cheo). Đem chỗ thừa bù chổ thiếu. Vẫn
nhập cách như thường.
Lý có phần cưỡng,
nhưng những bài trúng tuyển phần nhiều đều khiếm ý. Đề là Vịnh Cảnh Gần Sáng mà
phần đông bỏ sót ý gần mà chỉ đua nhau vịnh cảnh trời sáng. Lại thêm bài nào
cũng bị trường qui bó buộc mà hoặc vận bị ép, hoặc câu ngượng ngập, lời lúng
túng, không bài nào vượt nổi bài của bà. Rốt cuộc bà vẫn đoạt giải nhất. Và câu
chuyện trở thành giai thọai trong làng thơ.
Phạm Liệu một
trong bốn tay hay chữ nổi tiếng đất Quảng Nam
Trong giới nữ
lưu từ trước đến giờ không có ai thơ hay bằng bà Phạm.
Tiếng hay thơ
của bà bay sang tận Trung quốc và danh sĩ Trung quốc đã từng mượn bà đem vào
thơ để tặng Diệu Liên công chúa, con gái vua Minh Mạng:
Nguyệt Đình Huệ Phố tài danh thạnh
Cảnh thuyết thi viên hữu Phạm Hồ.
Nghĩa là:
Nguyệt Đình Huệ Phố danh thơm nổi
Thêm ngát vườn thơ có Phạm Hồ (7)
Khởi duy tài điệu siêu Hồ Phạm
Ban Tạ ư kim hữu thế nhân (8)
Nghĩa là:
Tài cao há chỉ hơn Hồ Phạm
Ban Tạ ngày nay vẫn có người
Như thế chứng tỏ
rằng văn chương bà Phạm đã vượt không gian và thời gian: Văn chương bất hủ.
Rất tiếc chưa có
người sưu tầm để phổ biến.
Quảng Nam
Bậc hay chữ thì
nhiều, song bên nữ giới chỉ nghe tiếng có bà Phạm Lam Anh. Một ngôi sao mai
chói lọi, sao các nhà viết văn học sử ít lưu tâm?
________________________________________________________________________________
Bài thơ Cảnh gần Sáng có nhiều sách chép là của Phan
Văn Trị. Lại có người bảo là của Phạm Liệu. Chúng tôi theo gia đình.
(1) Thương Lang tên một khúc sông đã dùng làm tên một
khúc hát
Thương Lang chi thủy thanh
hề, khả dĩ trạc ngã anh
Thương Lang chi thủy trọc hề,
khả dĩ trạc ngã túc
(Nước Thương Lang trong thì ta giặt giải mũ
Nước Thương Lang đục thì ta lại rửa chân)
Trong bài thơ dùng làm danh từ chung có nghĩa là khúc
sông.
(2) Lằn kêu: Mượn ý Kinh Thi khen vợj vua nghe tiếng
lằn kêu bảo là tiếng gà gáy, vội thức chồng dậy ra triều kẻo bá quan đợi.
(3) Gà gáy: Cũng chữ trong Kinh Thi thác lời vợ gọi
chồng dậy sớm để đi săn.
(4) Thường quân: Mạnh Thường Quân đi lánh nạn, đợi
trời sáng ải mở cửa thì bị người đuổi theo kịp. Có người trong đoàn giả tiếng
gà gáy. Gà quanh ải gáy theo. Quân giữ ải tưởng trời đã sáng vội mở cửa ải. Nhờ
vậy mà Thường Quân qua được ải trước khi quân thù đến.
(5) Gia Cát là Gia Cát Lượng tức Khổng Minh. Muốn lấy
tên của Tào, Khổng Minh nhân đêm có mù cho thuyền ra sông nổi trống. Quân Tào
tưởng giặc đến, nhưng không dám ra vì mù nhiều quá, cứ đứng trên bờ bắn tên
xuống rào rào. Trên thuyền Khổng Minh đã bện những hình nộm bằng rơm để hứng
tên. Trời chưa sáng mà tên đã đầy thuyền. Thuyền vội trở vào bến với tên lấy
được
(6) Bốn tay hay chữ nổi tiếng đất Quảng Nam triều
Thành Thái là "nhất Liệu nhì Hanh tam Hoành tứ Cáp".
Phạm Liệu đậu tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1898)
Huỳnh Hanh tức Huỳnh Thúc Kháng đậu Tiến sĩ khoa Giáp
Thìn (1904)
Võ Hoành đậu Phó bảng khoa (?)
Trần Quí Cáp đậu Tiến sĩ đồng khoa với Huỳnh Thúc
Kháng (1904)
(7) Diệu Liên công chúa, con gái vua Minh Mạng, em
Tùng Thiện vương, Tuy Lý vương.
Nguyệt Đình và Huệ Phố là hai công chúa, chị Diệu
Liên, cả ba chị em đều nổi tiếng hay thơ, nhưng Diệu Liên được nhiều thi gia ca
ngợi.
Sẽ nói nhiều về Diệu Liên công chúa ở chương sau.
(8) Ban Tạ là Ban Chiêu đời Hán em Ban Cố. Anh làm
chưa xong bộ Hán thư thì mất, bà nối tiếp làm trọn bộ.
Và Tạ Đạo Uẩn đờì Tấn có thơ vịnh tuyết được lưu
truyền.
(9) Ngũ phung Tề Phi là 5 con chim phụng cùng bay
ngang nhau. Đó là:
Phạm Liệu đậu tiến sĩ 27 tuổi
Phan Quang đậu tiến sĩ 27 tuổi
Phạm Tuấn đậu tiến sĩ 40 tuổi
Ngô Truân đậu phó bảng 26 tuổi
Dương Hiển Tiến đậu phó bảng 33 tuổi
Khoa này (Khoa Mậu Tuất 1898) Đào Nguyên Phổ, 38 tuôi
đậu hoàng giáp
(10) Nhị thập bát tú là 28 ngôi sao sáng
Trong số này có Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quí Cáp
Khoa này (Giáp Thìn 1904) có xãy ra một chuyện lý thú
Hội thi thì cụ Huỳnh đậu hội nguyên, cụ Trần đậu thứ
nhì, cụ Đặng Văn Thụy ở Nghệ An đậu chót.
Nhưng vào đình thí thì cụ Đặng lại đậu Đình nguyên, cụ
Trần đậu thứ nhì, cụ Huỳnh lọt xuống thứ ba.
Cụ Trần chỉ đậu tú tài nhưng được đặc cách thi hội.