Đã
nói đến Kiếm Hồ không thể không nói đến Tây Hồ, vì hai hồ là song nga của viện
ngoại Hà Nội, mà Kiếm Hồ là Thúy Vân, Tây Hồ là Thúy Kiều, và:
Kiều
càng sắc sảo mặn mà
So
bề tài sắc lại là phần hơn.
Vậy
xin nói về Tây Hồ.
Tây
Hồ nằm về phía Tây Bắc thành Hà Nội.
Thời
Bắc thuộc gọi là hồ Lãng Bạc. Thời Lý Trần gọi là Dâm Hồ. Đời Lê cải là Tây Hồ,
sau kiên tên húy của chúa Trịnh đổi là Đoài Hồ. Từ thời Tây Sơn trở về sau gọi
Tây Hồ trở lại.
Tây
Hồ rộng hàng nghìn mẫu. Chu vi trên 12 cây số. Nước nhẫy mênh mông và xanh lặc
lìa. Mùa hạ sen nở hồng cả mặt nước. Quanh hồ có chùa có đền, có liễu thướt tha
và nhiều hoa lạ cây quí.
Phong
cảnh tuyệt mỹ.
Cao
Biền khen Tây Hồ đẹp như chim phụng hoàng uống nước. Văn nhân thi sỹ Việt Nam
khen đẹp như một chén đựng rượu, hễ nước sâu thì đất chìm, nước cạn thì đất nổi.
[1]
Lại
truyền rằng Tây Hồ xưa kia thuộc làng Long Đỗ, là một khu rừng. Trong rừng có một
gò đá. Một con hồ ly chín đuôi làm hang ở đó, thường tác hại dân cư vùng lân cận.
Thần Long Đỗ bèn tâu lên Thượng Đế. Thượng Đế nổi giận sai Long Vương đi giết hồ
tinh. Long Vương và hồ tinh đánh nhau kịch liệt. Để giết hồ tinh, Long Vương
làm sụt gò đá thành hồ nước sâu. [2]
Lại
truyền rằng một nhà sư đúc một quả đại hồng chung bằng đồng đen. Đúc xong gióng
thử, tiếng ngân bay tận bên Trung Hoa. Lúc bấy giờ ở Trung Hoa vua vừa đúc xong
một con trâu bằng vàng lớn gấp năm con trâu thiệt. Trâu vàng nghe tiếng chuông
ngân, ngỡ mẹ gọi [3],
vùng bương ngàn chạy sang Việt Nam. Đến vùng Tây Hồ không tìm thấy mẹ, tức mình
vùng vẫy, làm trụt cả một khu rừng thành hồ sâu sóng nổi. Sợ trâu làm trụt thêm
đất gây tai nạn cho nhân dân, nhà sư bèn quăng quả chuông xuống hồ. Trâu liền lặn
theo chuông chìm xuống đáy.
Phong
cảnh đã đẹp, sự tích lại kỳ, nên từ xưa đến nay Tây Hồ quyến rũ không biết bao
nhiêu tao nhân mặc khách.
Thơ
đề vịnh Tây Hồ, bên chữ Hán, nổi tiếng nhất là bài trường thiên của Liễu Hạnh
Công Chúa liên ngâm cùng Phùng Khắc Khoan và hai họ Ngô Lý. [4]
Còn
bên Quốc âm thì hai bài phú của Nguyễn Huy Lượng và Phạm Thái là hai áng văn kiệt
tác. 2
Ngoài
bài phú “Tụng Tây Hồ”, Nguyễn Huy Lượng còn một bài thất ngôn luật thi, làm
theo lối thuận nghịch độc:
Đọc
xuôi:
Đây
vui thú lạ cảnh Tây Hồ
Có
sẵn trời kia nét điểm tô
Mây
lẫn nước xanh màu đúc ngọc
Nguyệt
lồng hoa thắm vẻ in châu
Cây
xòe tán lợp tầng cao thấp
Sóng
gảy cầm tâu nhịp nhỏ to
Đầy
mãi thú tiên non nước đó
Tây
Hồ giá ấy dễ đâu so.
Đọc
ngược:
So
đâu dễ! Ấy giá hồ Tây
Đó
nước non tiên thú mãi đầy
To
nhỏ nhịp tâu cầm gảy sóng
Thấp
cao tầng lợp tán xòe cây
Châu
in vẻ thắm hoa lồng nguyệt
Ngọc
đúc màu xanh nước lẫn mây
Tô
điểm nét kia… trời sẵn có
Hồ
Tây cảnh lạ thú vui đây.
Thật
là xảo công! Thơ thuận nghịch độc mà lời văn xuôi ngược đều trôi chảy đẹp đẽ
như thế, không phải dễ gì mà làm nên nếu kém tài kém học. Câu:
-
Mây lẫn nước xanh màu đúc ngọc
Nguyệt
lồng hoa thắm vẻ in châu.
-
Châu in vẻ thắm hoa lồng nguyệt
Ngọc
đúc màu xanh nước lẫn mây.
Tuyệt
đẹp! Thơ cảnh như câu đó không phải nhiều trong thơ Quốc âm.
Chúa
Trịnh Sâm cũng có hai bài nhan là TÂY HỒ TỨC CẢNH:
I
Khắp
chơi phong cảnh áng hương thành
Ngoạn
thưởng âu đây thích tính tình
Phục
Tượng ngàn kia lồng bóng thỏ
Ẩn
Ngưu dòng nọ bặt tăm kình
Lâm
râm xóm nhạn cây pha khói
Lác
đác buồm ngư lá nổi doành
Từng
trải tiên vương khi thưởng vịnh
Thanh
kỳ danh ấy đã nên danh.
II
Lọ
là đồn hỏi chốn Bồng Doanh
Này
thú này âu cũng có tình
Đôi
đóa nhụy hồng in dáng tía
Một
doành nước biếc ánh trời xanh
Làu
làu các nọ phong rèm nguyệt
Văng
vẳng chiều kia dõi tiếng kình
Lần
trải nắng sương đà mấy tá
Kim
ngưu dấu trước hãy rành rành.
Lời
thơ già dặn, song không êm đẹp bằng bài của Nguyễn Huy Lượng.
Cổ
tích của Tây Hồ rất nhiều. Cổ nhân đã viết thành tập nhan là Tây Hồ Chí.
Dấu
xưa chuyện cũ tuy nhiều, song Nguyễn Huy Lượng chỉ dùng thi liệu trước mắt. Có
điển mà không dùng điển cũng như có thế mà không dựa thế. Nhưng trong trường hợp
Huy Lượng, có lẽ vì đã dùng điển trong bài phú quá nhiều rồi nên chán dùng nữa
đó thôi, chớ không phải tánh vốn thích tự lập.
Còn
chúa Trịnh Sâm chỉ dùng có một điển Kim ngưu ở bài thứ hai. Trong bài thứ nhất,
hai tiếng Phục Tượng và Ẩn Ngưu là tên núi và tên sông.
Núi
Phục Tượng là một ngọn trong dãy Vạn Bảo Sơn ở phía nam hồ Tây. Truyền rằng Cao
Biền sang nước ta trù ếm, đào đứt long mạch núi Phục Tượng. Thần núi hóa hình
trâu phóng ánh sáng vàng chạy ngược dòng Đường Giang lên ẩn náu tại Tây Hồ. Người
quanh vùng dựng miếu thờ, gọi là Kim Ngưu từ, và khúc sông Đường Giang gần Tây
Hồ gọi là Ẩn Ngưu.
Hai
bài thơ của chúa Trịnh cũng như bài của Nguyễn Huy Lượng là những bài thơ cảnh
có giá trị song không đặc sắc. Bởi chỉ cho chúng ta thấy những cảnh đẹp nho nhỏ,
những cảnh đẹp mà nơi nào có nước có cây có lầu có các, đều có thể có chớ không
riêng gì Tây Hồ. Tác giả không làm nổi bậc những điểm đặc biệt của Tây Hồ,
không gợi được cái cảnh bao la bát ngát của mây nước, cái vẻ cổ kính thanh u của
cây cối chùa đền ở chung quanh Tây Hồ. Đem những bài kia đổi đầu đề và đổi một
ít chữ cần thiết trong bài, thì có thể dùng để nói đầm Nha Trang, hay hồ Đalat
vẫn được.
Cảnh
trong thơ tuy là ý cảnh song vẫn phải giữ những nét đặc biệt của thực cảnh, chớ
đâu phải một khi cảnh đã vào lòng rồi thì cảnh nào cũng theo một rập như bột
vào khuôn bánh in. Thi nhân với đôi mắt tinh vi chọn trong toàn thể của cảnh vật,
những nét đặc sắc, những chi tiết riêng biệt, rồi hòa lòng mình vào để tạo ý cảnh
cho thơ. Có vậy thì thơ mới độc đáo. Và muốn vậy thì trước hết thi nhân phải sống
với cảnh, phải hòa lòng với cảnh. Nhà văn Nguyễn Hiến Lê nói câu này:
-
Cảnh thiên nhiên cũng như thiếu nữ: dù tầm thường tới đâu cũng có vẻ đẹp riêng,
nhưng vẻ đẹp đó chỉ hiện lên một lúc nào thôi, và phải là hạng nghệ sỹ có tình
riêng với non sông mới nhận ra được, cũng như phải yêu một thiếu nữ nào mới nhận
ra được cái duyên kín của nàng. [5]
Hay
và đúng lắm! Nhưng không phải chỉ yêu rồi mới nhận ra được cái duyên kín của
nàng, mà có khi ngược lại chính vì đã nhận ra được cái duyên kín nên đâm ra yêu
da diết một nàng trông tầm thường. Lại có những vẻ đẹp hết sức kín đáo không hiện
lên dù chỉ trong một lúc nào mà phải khổ công mới tìm thấy, vạch cỏ dại mới lộ
nét hoa, và chỉ lộ riêng cho người khổ công tìm với con mắt nghệ sỹ và tâm hồn
thi nhân.
Thật
là lời nói của người đã sống mãnh liệt và sâu sắc, đã từng hòa lòng vào cảnh,
ôm cảnh vào lòng.
Thi
nhân sống cho được đến mức tâm cảnh bất nhị, tâm cảnh nhất như, thì thơ nói
chung, thơ cảnh nói riêng, sẽ đi tới diệu xứ.
[1] Nguyên văn: Tây Hồ
chi thủy như trảng trung tô, thủy thâm thổ một, thủy thiển thổ phù.
[2] Sách Tây Hồ Chí có
chép rõ.
[3] Cổ nhân bảo rằng Đồng
Đen là mẹ các loài kim khí, hễ vàng bạc đồng chì… mà nghe hơi tiếng mẹ thì liền
tụ tập.
[4] & 2 Những
bài này đã có nhiều sách chép rồi. Các bạn muốn xem cũng dễ tìm thấy.
[5] Văn số đặc biệt 150:
Thi sỹ Vũ Hoàng Chương - trang 103