SÔNG NGÒI - ĐỒNG BẰNG

Chương III

SÔNG NGÒI

Khánh Hòa có nhiều sông. Song tất cả đều phát nguyên trong nội thổ, tại vùng núi phía Tây, và chảy xuống biển phía đông, nên không có trường xuyên đại giang tuôn ngàn vượt núi, cuốn mây khói cuồn cuộn theo dòng.

Có hai con sông đáng kể, từ Bắc vào Nam, là con sông Dinh và con sông Cù. Đó là hai “sợi tim” của phủ Bình Khang và phủ Diên Khánh ngày trước, hai “cuốn phim” đã quay bao nhiêu cảnh “cồn dâu bãi biển” đã xảy ra trên đất Khánh Hòa.

            A

SÔNG DINH

Trong Đại Nam Nhất Thống Chí ghi là sông Vĩnh Phú xưa gọi là Vĩnh An.

Đó là con sông chảy ngang qua quận lỵ Ninh Hòa. Nên cũng thường gọi là sông Ninh Hòa.

Vĩnh An, Vĩnh Phú, Vĩnh Hòa là tên đất mượn đặt cho sông vì sông chạy qua địa phận.

Còn tên sông Dinh do đâu mà ra?

Nguyên từ khi đất Kaut Hara của Chiêm Thành về ta, cơ quan cai trị đều đóng ở Bình Khang, cho đến đời nhà Nguyễn Trung hưng mới dời vào Diên Khánh. Dinh quan trấn thủ đóng trong vùng Ninh Hòa hiện tại. Nhân sông chạy qua trước dinh, người địa phương mới gọi là sông Dinh cho gọn.

Sông Dinh có nhiều nguồn, nhưng chỉ ba ngọn chính:

- Một từ hòn Mẫu Tử ở Khánh Dương chảy xuống, tục gọi là sông Cái.

- Một từ hòn Đại Đa Đa quận Vạn Ninh chảy vào nhập cùng sông Cái tại vùng Xuân Hòa, tục gọi sông Cây Sao.

- Một từ biên giới phú Yên chảy qua vùng Đá Bàn ở Vạn Ninh, tục gọi sông Đá Bàn chảy vào giáp sông Cái tại vùng Vĩnh Phú.

Từ Vĩnh Phú trở xuống, sông mới gọi là sông Vĩnh Phú, sông Ninh Hòa hay sông Dinh.

Sông Dinh chảy ra cửa Hà Liên, vũng Nha Phu.

Sông Dinh không được sâu cũng không được rộng. Thuyền trọng tải chỉ có thể lên xuống được nơi khúc sông gần biển, dưới Ninh Hòa. Còn từ Ninh Hòa trở lên, đường giao thông chỉ thuận tiện về mùa mưa nước lớn.

Trên dòng sông Dinh không có gì đặc sắc. Nhưng nước sông Dinh vẫn gây nguồn hứng cho khách phong tao.

Trường Xuyên có bài ca “tự lân hoàn tự tiếu” bắt nguồn từ ngọn sông Dinh.

Sông Dinh có ba ngọn nguồn,

Nhớ em, anh băng ngàn vượt suối.

Nhưng không biết đường đến thăm em!

Ghé vô chợ Ninh Hòa

Mua một xâu nem,

Một chai rượu trắng,

Anh uống cho say mèm

Để quên nổi nhớ nhung.

Rượu không say, anh nghĩ lại ngại ngùng:

Con gái mười hai bến nước,

Biết em thủy chung bến nào?

B

SÔNG CÙ

Tức là sông Nha Trang. Đại Nam Nhất Thống Chí chép là sông Phú Lộc.

Sông dài chừng 60 cây số, chảy qua hai quận Diên Khánh và Vĩnh Xương.

Sông có nhiều nguồn. Nguồn thì chính Tây chảy xuống, như nguồn Gia Lai, nguồn sông Máu ^[1]. Nguồn thì từ Tây Bắc chảy vô, như nguồn Gia Toui. Nguồn thì từ Tây Nam chảy ra như nguồn Gia Lê, vân vân. Các nguồn hầu hết đều gặp nhau tại Thạch Trại, quận Diên khánh. Hình giống như một cây quạt sè. Tại Thạch Trại nước các nguồn nhập lại, chảy về Đông, thành con sông Cái, tức sông Cù, tức sông Nha Trang.

Sông Cái khúc thượng lưu, nước chảy rất mạnh, vì lòng sông bị núi chèn ép ở hai bên, đã hẹp lại dốc.

Từ Thạch Trại, sông Cái chạy quanh co chừng vài chục cây số thì đến Giang Ché. Ở đây sông Cái tiếp nhận nước sông Khế ^[2] từ vùng Du Hoà, phía Tây Nam chảy ra.

Xuống dưới Giang Ché chừng vài ba cây số thì tiếp nhánh thứ hai gọi là sông Giang từ vùng núi tỉnh Darlac, phía Tây Bắc, chảy vào.

Đến Sãi Me, cách khẩu sông Giang chừng ba bốn cây số, thì tiếp nhánh thứ ba từ vùng núi Hòn Bà quận Cam Lâm, chảy ra, gọi là sông Cầu ^[3].

Từ Giang Ché trở xuống, nhờ ba nhánh sông nầy mà sông Cái có nhiều nước, và lòng sông mở rộng lần lần.

Và từ khẩu sông Cầu xuống chừng bảy tám cây số, thì tiếp nhánh thứ tư từ vùng núi Khánh Dương chảy vào. Nhánh nầy gọi là sông Chò, giao thủy tại Khánh Xuân, cuối Đồng Trăng.

Bốn nhánh sông sắp xếp với nhau một cách lý thú. Vào sông Cái như chân bước, cứ một nhánh ở tả ngạn thì nhánh tiếp theo ở hữu ngạn, một nhánh ở hữu ngạn thì nhánh tiếp theo ở tả ngạn. Thành thử tuy có nhiều sông con, sông Cái không “mang tiếng thiên vị”, và những bạn lên nguồn tìm gỗ quý, nếu lắng tai “cao sơn lưu thủy” tất nghe trong tiếng nước chảy, câu ngâm:

Ta nằm ở giữa cân trời đất

Khối ngọc không nghiêng một hướng nào ^[4].

*  *  *

Đến khẩu sông Chò là chấm dứt khúc thượng lưu của SÔNG Cái.

Nơi đây có một cái vực rộng trên vài mẫu và sâu đến sáu sải. Nước xanh lặc lìa. Trong vực có nhiều cua đinh. Lắm con to lớn, đầu bằng đầu người và vai rộng như chiếc nong. Truyền rằng trong vực có hai con cá bạc má lớn bằng chiếc ghe bầu, và một con cá kẽm to như một con trâu cầm bầy sung sức. Những con vật này mỗi khi nổi lên thì sóng dậy cuồn cuộn.

Vịnh vực Từ Mẫu, cụ tú Phan Duy Thuần quận Diên Khánh có câu:

Sông cái vực này sâu sáu sải,

Có khi cá nổi lớn vô song.

Và Thi Nại Thị có câu:

Cá nằm đáy nước chờ phong hội,

Chẳng hóa rồng thiêng cũng hóa bằng.

Từ vực Từ Mẫu trở xuống, sông Cái hết bị núi non chèn ép, thong dong chảy giữa đồng bằng. Hai bên bờ ruộng nương, nhà cửa, với bóng tre bóng dừa xanh mát, in bóng trên dòng xanh. Và chảy quanh co chừng mười một mười hai cây số, đến thôn Trường Lạc tại Hà Dừa, lại gặp con sông Suối Dầu, từ Cam Lâm chảy ra.

Sông Suối Dầu phát nguyên tại Hòn Bà, quận Cam Lâm, và chảy xiên xiên ra hướng Đông Bắc. Đến thôn Thủy Xương, xã Suối Hiệp thì chia làm hai phái. Một chảy xuống Đông về Cửa Bé. Một chảy ra sông Cái để theo về Cửa Lớn Nha Trang.

Sông Suối Dầu là phụ lưu cuối cùng của sông Cái.

Từ khẩu sông Suối Dầu, sông Cái chạy qua sau lưng thành Diên Khánh để chảy xuống Vĩnh Xương. Đến thôn Xuân Lạc thuộc Vĩnh Xương, sông Cái chia làm hai phái:

- Một phái chảy xuống Đông Nam, qua đồng ruộng, qua bãi cát, men men theo chân núi Đồng Bò chạy xuống thôn Trường Đông và rót vào cửa Tiểu Cù Huân, tức cửa bé. Phái nầy bị lấp nơi phân lưu. Còn dòng nước thì nhiều nơi trở thành đồng bằng, đôi nơi đọng lại thành bàu thành ao. Những khi mưa lụt, nước nhớ đường cũ từ sông Cái tràn vào, vạch lại dòng sông xưa một cách rõ rệt.

- Phái thứ hai chảy xiên xiên xuống hướng Đông Bắc. Đây là phái chính. Và hiện thời là con sông Cái, vì phía Nam trên thực tế không còn hiện hữu một cách thường xuyên.

Từ Xuân Lạc chảy đến Ngọc Hội, sông lại chia làm 2 chi:

- Một chi chảy vào Phương Sài, gọi là Ngư Trường (tên cổ nhân mượn bến Trường Cá tại Phường Củi mà đặt), rồi chảy xuống Hà Ra. Nơi đây nước xoáy thành một đầm rộng chừng bảy mẫu, tên chữ là Cù Đàm, tên thường là đầm Xương Huân. Nước sông một nửa chảy vào đầm, một nửa chảy xuống Xóm Cồn để ra cửa Đại Cù Huân tức Cửa Lớn Nha Trang.

- Chi thứ hai, rộng và sâu hơn, chảy xuống Xóm Bóng thuộc thôn Cù Lao, rồi cũng chảy ra cửa Nha Trang như chi kia.

Hai chi giáp nhau trước khi ra cửa, và cùng nhau ôm kín một cồn đất phù sa tục gọi là Cồn Dê, có nhà cửa đông đúc và vườn dừa bát ngát xanh.

Từ Ngọc Hội trở lên là Trung lưu sông Nha Trang. Từ Ngọc Hội trở xuống là Hạ lưu.

Trong khúc hạ lưu có 3 cầu dài:

- Cầu Hỏa xa ở Ngọc Hội.

- Cầu Hà Ra ở trên đường Quốc Lộ số 1 phía Nam thành phố Nha Trang.

- Cầu Xóm Bóng bắc ngang qua cửa sông Nha Trang, trên đường Quốc Lộ số 1.

Cửa sông rộng nhưng không được sâu lắm. lại có nhiều đống đá cao lớn mọc ở giữa, có phần bất tiện cho việc lưu thông. Những đá ấy gọi là Đá Chữ ^[5], trông giống bầy trâu nước khổng lồ nổi lên mặt sóng nằm phơi lông.

Khách làng thơ bảo với nhau rằng đó là những giọt mực “rảy bút” của Hóa Công làm rơi, khi vừa vẽ xong con sông Nha Trang vậy.

*

Tên Nha Trang, trên thực tế, chỉ dùng để gọi khúc sông từ Ngọc Hội chảy xuống biển.

Sông qua thôn nào thì mang tên thôn ấy.

Nhưng trong sách xưa, như Đại Nam Nhất Thống Chí, thường gọi là sông Phú Lộc, vì sông chảy qua làng Phú Lộc, mà làng Phú Lộc trước kia là một làng có nhiều nhân vật hữu danh và thịnh vượng nhất vùng Vĩnh Xương Diên Khánh. Sách Địa lý ngày nay thường dùng tên Nha Trang mà gọi sông. Anh chị em bình dân thì gọi là sông Cái. Còn khách hàng mặc thì gọi là Cù Giang, tức sông Cù.

Theo các vị cố lão ở Khánh Hòa thì Nha Trang là tên kỳ cựu của con sông.

Nha Trang do tiếng thổ âm của người Chiêm Thành mà đọc trại ra. Tiếng đó là Ea Tran hay Yjatran. Ea hay Yja là nước là sông. Tran là lau lách. Gọi như vậy là vì xưa kia, hai bên sông lau lách mọc đầy.

Câu thơ được truyền tụng ở Khánh Hòa:

Lưỡng ngạn vi lô trường đáo hải

Tứ biên hoàng diệp dục vi thu

Nghĩa là:

Trắng ngợp đôi bờ lau tới biển,

Vàng bay bốn phía lá gieo thu.

Có phải là câu thơ vịnh sông Nha Trang?

Nha Trang vốn tên con sông. Khi người Pháp đánh chiếm Khánh Hòa xong, mới lấy làm tên cho thành phố hiện tại ^[6].

Nói tóm lại, dùng tên Nha Trang làm tên chính thức để gọi con sông Cù, tưởng đích đáng hơn tên nào hết. Tên cũ nay làm mới lại, đã hợp tình hợp lý, mà còn làm cho người phương xa dễ phân biệt với những con sông khác, và khó lẫn lộn về vị trí Bắc Nam.

*  *  *

Sông Nha Trang không sâu, cũng không được rộng. Mùa mưa thì nước sông lai láng. Đứng bờ bên nầy trông sang bờ bên kia thì “con ngựa trông nhỏ còn bằng con dê”. Đến mùa nắng thì lòng sông, chỗ sâu nhất độ hai thước là cùng, còn thường thường thì từ một thước rưỡi trở xuống. Bề rộng của lòng sông, kể cả bãi cát ở hai bên, thì nơi rộng nhất không quá 500 thước và nơi hẹp nhất cũng từ 300 thước trở xuống, 200 thước trở lên. Đó là nói về khúc sông từ vực Từ Mẫu đến biển. Còn trên khúc thượng lưu thì hẹp hơn nhiều.

Vì lòng sông cạn nên thuyền trọng tải chỉ lên xuống được dễ dàng trong mùa mưa.

Đó là hiện trạng ngày nay.

Xưa kia, sông Nha Trang vừa sâu vừa rộng. Cửa sông mở từ Xóm Bóng sang thấu Hà Ra. Giữa sông không có nổng Cồn Dê. Từ Ngọc Hội nước chảy thẳng xuống biển chớ không phân lưu như hiện nay. Bến Trường Cá ở Phường Củi ăn sâu vào tận chân núi Trại Thủy chùa Hải Đức và núi Gành chùa Kim Sơn. Nước lênh láng như biển. Mùa nắng cũng như mùa mưa, không lúc nào, không khúc nào có thể lội qua được.

Vì vậy nên chiến thuyền của nhà Tây Sơn và nhà Nguyễn mới có thể lên xuống thành Diên Khánh, và bến Trường Cá mới dùng làm nơi tranh hùng tranh bá của hai nhà “đồng tánh bất đồng tông”.

Giữa hai nhà có ba trận đánh lớn trên sông Nha Trang:

- Năm Quý Sửu (1793), chiến thuyền của Nguyễn Ánh kéo lên Diên Khánh, bị quân Tây Sơn chận đánh tại Trường Cá. Hai bên kịch chiến, máu chảy đỏ sông!

- Năm Ất Mão (1795) tướng Tây Sơn là Trần Quang Diệu đem thủy binh và bộ binh vào đánh Diên Khánh. Thủy binh của họ Trần bị Võ Tánh chận đánh tại Trường Cá. Trận nầy ác liệt gấp mấy mươi lần trận Quý Sửu. Quân Tây Sơn đã thiện thủy chiến, lại đồng tâm quyết tử, nên quân nhà Nguyễn chống không nổi, bị tiêu diệt, xác chết và ván thuyền hư chận đứng cả nước sông. Võ Tánh thất kinh rút tàn quân vào thành cố thủ.

Trần Quang Diệu vây chặt thành.

Nguyễn Ánh hay tin đem thủy binh ra cứu. Nhưng không lên nổi Diên Khánh, phải đóng quân chận nơi cửa sông Nha Trang, và các nơi núi non hiểm yếu.

- Sau đó Trần Quang Diệu có việc phải về Phú Xuân. Đi đường núi bất tiện phải mở đường ở mặt biển. Thế là một trận đánh thứ ba xảy ra. Nhưng không kịch liệt bằng hai trận trước. Bởi Nguyễn Ánh biết Trần Quang Diệu hùng mãnh không thể thắng nổi, thêm nữa mục đích xuất quân chỉ để giải vây cho Võ Tánh, mà địch tự nhiên rút lui thì còn chận lại làm chi. Do đó mà hai bên đều ít hao binh tổn tướng.

Những sự kiện lịch sử nầy tuy sử nhà Nguyễn không chép rõ. Nhưng đã khắc sâu vào bia miệng người địa phương. Nên trải hơn 170 năm mưa nắng, rêu dẫu mờ mà nét vẫn không mờ.

Vịnh sông Nha Trang, Cổ Bàn Nhân có câu:

Trường Cá mây lồng tranh Hán Sở,

Cồn Dê cỏ phủ lớp tang thương.

Và gần đây một du khách ở Quy Nhơn vào chơi  Nha Trang, nghe kể chuyện hai nhà Nguyễn tương tranh trên sông Cù, ngẫu chiếm hai câu trào lộng ngậm đủ tình, cảnh, cổ, kim:

Trường Cá nước chìm hai họ Nguyễn,

Sông Cù đất nổi một cồn Dê!

*  *  *

Phần nhiều khách du quan viếng sông Nha Trang, chỉ viếng khúc hạ lưu và trung lưu, chớ không mấy ai có gan lên đến thượng lưu để xem những thác nước là nơi chứa đựng nhiều nhất kỳ thú của sông.

Sông Nha Trang có rất nhiều thác.

Từ khẩu sông Chò trở lên thì có:

- Thác Đồng Trăng ở nơi giao thủy sông Chò và sông
Cái.

- Thác Ông Hào cách thác Đồng Trăng chừng một cây số.

- Thác Đá Lửa.

- Thác Nhét.

- Thác Mòng.

- Thác Võng.

Những thác nầy đều nằm trong địa phận Đồng Trăng và cách nhau chỉ trên dưới một cây số.

Và những người lên nguồn, đến Bàn Giáp gần Thác Võng thì phải bày lễ vật cúng quỷ thần rồi mới dám tiếp tục đi. Có lẽ nơi đây là ranh giới làng nước của “kẻ khuất mặt”, và lễ cúng kia là lễ bàn giao.

Qua khơi Thác Võng thì đến:

- Thác Dằng Xay,

- Thác Tham Dự,

- Thác Ngựa,

- Thác Hông Tượng,

- Thác Trâu Đụng,

- Thác Giang Ché,

- Thác Trâu Á,

- Thác Nai,

- Thác Rùa,

- Thác Hòm, vân vân...

Những người lên nguồn làm súc gỗ, lên đến Thác Hòm mà thôi. Trên nguồn còn lắm thác nhưng ít người lên đến nên không có tên.

Và hầu hết những thác thượng dẫn không cao như những thác Camly, Gougah, Ankrouet, Prenn ở Dalat. Thác nào cao lắm cũng trên dưới vài thước mà thôi. Nhưng nhiều thác rất nguy hiểm. Cho nên ghe bè lên xuống phải hết sức cẩn thận và tay chèo chống phải hết sức thạo nghề thì mới tránh khỏi tai nạn.

Có những điểm đặc biệt đáng lưu ý, là những thác sau đây kể từ nguồn trở xuống:

THÁC HÒM

Ở trên nguồn Gia Toui.

Nước trên các khe các suối chảy dồn xuống một hồ rộng. Cuối hồ một đập đá thiên nhiên nằm chận ngang dòng nước chảy. Do đó nước hồ luôn luôn lênh láng và sâu không biết bao nhiêu.

Dưới đập đá có một lỗ cống bồng bềnh. Nước hồ theo lỗ cống chảy qua bên kia đập đá và tuôn xuống một vực sâu, tiếng vang ầm ầm.

Thợ rừng làm súc gỗ xong kết bè thả xuống hồ rồi trèo qua đập đá sang bên kia đợi. Bè gỗ chui vào lỗ cống thường bị nước đánh rã, và súc gỗ thường bị mắc kẹt trong hang. Phần trôi ra ngoài mười phần chỉ còn độ ba bốn. Rất ít khi bè ra được, nguyên.

Vì nước thác chảy luồn qua cống đập đá bốn bên bịt bùng, nên gọi là thác Hòm.

THÁC RÙA

- Gọi như thế vì giữa thác có nhiều đá hình tròn tròn trông giống mai rùa. Những đá ấy lớp chìm lớp nổi. Bè đi vô ý bị va vào tất nguy.

THÁC NAI

- Giữa thác có một hòn đá hình thù giống một con nai mới lú sừng.

Thác Nai hiền như Nai. Nếu không có hình đá trông xinh xinh thì không mấy ai để ý.

Thác Nai, thác Rùa, thác Hòm ở trên Thạch Trại, là những thác hữu danh thuộc về nguồn.

Từ Thạch Trại trở xuống, những thác được để ý nhất là:

THÁC TRÂU Á

- Trâu Á là trâu húc nhau. Gọi như vậy là vì nơi thác có hai tảng đá to lớn hình giống hai con trâu giao đầu lại với nhau, như đương húc lộn. Hình trâu có đủ đầu đủ sừng, một phần chìm dưới nước, một phần nổi lên trên. Bè phải len chính giữa hai đầu trâu mà đi. Lắm khi bị vướng vào sừng xảy ra tai nạn. Thời Tiền Chiến sừng trâu bị sét đánh gãy, nên sự qua lại ít nguy hiểm hơn xưa.

THÁC GIANG CHÉ

- Thác ở gần khẩu sông Khê.

Ở giữa thác có một tảng đá nổi cao, hình giống như một cái ché cổ. Ché bị sét đánh sứt hết một phía miệng.

Thác Giang Ché không nguy hiểm. Và ngoài cái Ché trời sanh rồi trời đánh, không có chi đặc biệt.

THÁC TRÂU ĐỤNG

- Cảnh tượng khác thác Trâu Á.

Trâu ở thác Trâu Á đứng hai bên sông. Trâu ở thác trâu đụng lại nằm ở giữa dòng. Và có ba con. Trâu mẹ nằm giữa, hai trâu nghé nằm hai bên.

Bè ở trên theo sức nước trôi xuống, nếu lỡ tay sào, thì nhất định bị đụng vào đá, không đụng vào tảng này cũng đụng vào tảng kia. Mà một khi đụng vào thì hoặc chìm hoặc vỡ, chớ khó mà “bình yên”. Cho nên tay sào thật giỏi mới dám qua thác Trâu Đụng.

THÁC HÔNG TƯỢNG

- Gọi tắt là thác Hông.

Gọi thế là vì nước thác xối thẳng vào hông núi rồi mới quay trở lại xuôi theo dòng sông. Bè trôi xuống, nếu chống đỡ không khéo, bị tột vào hông núi, thì dội ngược lại và chìm ngay.

Hông núi vừa to vừa mốc như da voi, nên gọi là hông tượng.

THÁC NGỰA

- Thường gọi là thác Ngựa lồng.

Thác dài đến trên dưới ba trăm thước. Không dốc nhưng có nhiều đá mọc ngầm dưới nước. Có ba tảng cao nhất, chỏm lên gần sát mặt nước. Nằm theo hàng dọc. Nước chảy xuống bị sức cản, bắn bọt tung tóe. Trông dạng nước chảy qua ba tảng đá ấy, lên cao rồi xuống thấp, giống như kiều ngựa. Cho nên ba tảng đá mang tên là Kiều Nhất (tảng ở trên hết), Kiều Nhì (tảng ở giữa), Kiều Ba (tảng cuối). Sức nước qua thác Ngựa rất mạnh. Dòng nước chảy cuồn cuộn trông hung hăng như ngựa lồng. Do đó mà mệnh danh là thác Ngựa lồng ^[7].

THÁC THAM DỰ

Cũng gọi là thác sông Cầu vì nằm nơi giao thủy sông Cầu và sông Cái.

Giữa thác nổi lên một cồn cát. Nước chảy chung quanh cồn giống như hai tay ôm choàng một thúng cát. Cánh phía Bắc cạn. Ghe bè đi bên cánh phía Nam. Thác không nguy hiểm.

THÁC DẰNG XAY

Mệnh danh như thế là vì thác chảy theo hình cánh chỏ, trông giống dằng xay xay lúa. Nước chảy rất mạnh. Nơi nghẹo cánh chỏ có một cồn cát. Nước chảy xuống dội mạnh vào nghẹo cánh chỏ bị dội trở lại, một phần theo dòng sông chảy xuôi, một phần chạy vòng quanh cồn cát như kiều xay lúa. Đó là một điểm nữa làm cho thác lấy tên là Dằng Xay chớ không lấy tên Cánh Chỏ hay Chữ Chi. Bè ghe khi xuống gần đến khúc nghẹo dằng xay, thì các tay sào phải sẵn sàng giơ ra theo chiều hướng thuận tiện để chống vào vách đá cho ghe bè theo đúng đường trôi xuôi. Nếu lỡ tay thì thế nào cũng bị va vào vách đá. Mà một khi bị va thì không vỡ cũng chìm, hoặc bị đẩy lọt vào phần nước bị dội và bị nước cuốn chạy vòng quanh cồn cát, phải tốn nhiều công sức mới ra khỏi vòng xà quây.

THÁC VÕNG

Cảnh tượng có phần kỳ quái.

Đá chồng thành một đập thiên nhiên, từ bờ phía hữu chạy xiên xiên ra đến hai phần ba sông. Nước đương xuống thác đã mạnh lại còn bị đập đá cản lại thành mạnh thêm. Đã vậy tại chỗ nước chảy lại có một dây rừng giăng ngang qua từ bờ phía tả đến đập đá như một cái võng đưa em. Dây ấy là một dây sống, lớn bằng bắp vế và giăng sà sà trên mặt nước. Nước thác chảy đánh tung dây lên cao. Dây tung lên rồi rớt xuống. Rớt xuống lại bị đánh tung lên. Cứ tung lên rớt xuống như dây của trẻ em tung để cùng nhảy với nhau. Ghe bè lên xuống, phải canh cho đúng lúc dây tung lên để lướt nhanh qua thác. Nếu qua không kịp thì bị dây quất xuống, ghe bè không vỡ cũng chìm, còn người không hộc máu chết tại chỗ, khi về nhà cũng bị sưng mình mẩy mà chết. Tai nạn xảy ra luôn.

Người địa phương tin là dây thiêng, không ai dám xúc phạm.

Một nho sinh quyết liều chết để cởi ách cho đồng bào. Chàng mài một lưỡi rựa thật bén, rồi đến chặt đứt hai đầu dây. Nhựa cây như huyết heo tuôn đỏ cả mặt nước. Thấy vậy kẻ mê tín càng tin rằng đó là huyết của cây thành tinh, và chắc thế nào nho sinh cũng bị yêu ma bắt chết. Chàng nho sinh sau khi về nhà, kẻ thì đồn rằng bị hộc máu chết, người thì cười bảo “chàng bị Diêm Vương đòi hỏi tội lúc tuổi đã quá cao”. Không biết lời nào phải. Chỉ biết rằng nhờ lòng nghĩa hiệp của chàng nho sinh mà võng tinh không còn và ghe bè qua thác được dễ dàng, yên ổn.

Một nhà nho nghe chuyện nho sinh, đắc ý vỗ đùi ngâm:

Trên đời chẳng có nhà Nho,

Thời nơi Thác Võng mối lo mãi còn.

Cho hay giấy trắng lòng son,

Nghìn thu tô điểm nước non thêm tình ^[8].

THÁC NHÉT

Giữa thác có nhiều đá nằm như thúng úp. Dưới thác có một lỗ to lớn lõm sâu vào vách núi, tục gọi là Lỗ Đoi. Nước thác chảy rất mạnh, và bị đá chận thành có nhiều nơi chảy vòng nong theo kẽ đá. Ghe bè xuống thác, nếu không cẩn thận thì thường bị nước tống vào kẹt đá hoặc vào Lỗ Đoi, mắc cứng như bị nhét.

Vì vậy mà thác mệnh danh là thác Nhét.

Để qua thác được bình an, mỗi khi đi ngang qua Lỗ Đoi, người cầm sào lấy sào thọc vào lỗ mấy cái. Đó là tục lệ xưa nay. Các nhà văn nhà thơ thấy vậy mới đặt cho thác Nhét một mỹ hiệu là “Mỹ Nhân quan”. Và những khách anh hùng muốn được “dị quá” phải “tùng tục” ^[9].

Đến viếng Lỗ Đoi, du khách không khỏi liên tưởng đến hồ Lỗ Đĩ và miếu Lỗ Lườn ở Vạn Ninh. Có lẽ đó là tục thờ Lingam và Yoni của người ^[10] Chàm còn truyền lại.

Lỗ Đoi cũng là một đề tài của khách ngâm vịnh. Được truyền tụng là bài của cụ tú Phan Duy Tuần họa vận bài của cụ Đông Giả:

Trèo lên thì dễ, xuống mà coi,

Ghe nhét nhiều lần tại Lỗ Đoi.

Nước chảy vòng nong gành rậm rịt,

Đá hàng úp thúng lạch thoi loi.

Hiểm sâu quen thói chôn đồ đạc,

Lăn lóc cam phần ngủ bãi doi.

Ai bảo rằng linh? Dâm tợ đĩ!

Bao nhiêu sào chọt với dầm moi. ^[11]

Nhà thơ trào phúng Định Phong lại nhập cả ba cảnh vào mấy vần, nghe cũng ngộ nghĩnh:

Phải chăng vì giống vì nòi

Trời sanh Lỗ Đĩ, Lỗ Đoi, Lỗ Lườn.

Làm trai đầu cuống chưa tường,

Muốn xem tận mặt tìm đường đến xem.

Khỏi cần hỏi chị hỏi em,

Chẳng lo mất gạo nõ thèm giả đui...

Lượng xuân vốn chẳng hẹp hòi,

Chứa chan tình nghĩa, mặn mòi ái ân.

Còn các thác khác, không có gì đặc biệt.

Và các thác kể trên, hầu hết nguy hiểm. Nhưng nguy hiểm nhất là Ngựa Lồng, Trâu Đụng và Dằng Xay. Cho nên ca dao địa phương có câu:

Ngựa Lồng Trâu Đụng Dằng Xay

Khỏi ba thác ấy khoanh tay mà ngồi.

Đó là nói việc đi xuống. Chớ đi lên thì ai cũng ngán Thác Ngựa, vì quá dài.

Trường Xuyên thời Tiền Chiến đã mượn thác Ngựa để gởi chút lòng nhắn cùng người “đồng hội đồng thuyền”.

Anh muốn tìm nguồn trong

Nên đi ngược dòng sông Cái?

Hay bị bùa bị ngải

Nên anh bỏ bãi lên nguồn?

Thuyền anh dù thuận gió đi luôn,

Đến đầu Thác Ngựa cũng phải cuốn buồm trở lui.

Thề xưa lời đã nặng lời,

Anh cố xa em đi nữa,

Chẳng phải ý trời thời cũng khó xa.

Anh đi em ở lại nhà,

Biển sâu lặn lội,

Em nuôi mẹ già thay anh.

Trên các nhánh sông, nhánh nào cũng có nhiều thác. Song có tiếng nhất là thác Giang Lo, vì rất nguy hiểm.

THÁC GIANG LO

Nằm trên sông Giang.

Cao đến hai thước và đứng sững như vách.

Cách chân thác chừng mười lăm hai mươi thước lại có một hòn đá to lớn nằm ló đầu lên mặt nước. Bè ghe xuống thác thường bị tột vào đá vỡ tan. Cho nên những tay sào đi trên sông cái, dù tài giỏi đến đâu cũng không dám đi trên sông Giang.

Ghe đi trên sông Giang, hễ gần đến thác Giang Lo thì phải lo cất hết hàng hóa xuống để cho ghe qua thác rồi mới chất trở lên. Còn bè thì người chống phải ngồi bám vào bè cho thật chặt và ngọn sào phải để sẵn một bên. Bè xuống khỏi thác thì chìm sâu lút đầungười. Đến khi nổi lên thì tay sào phải sẵn sàng để chống vào đá, cho bè thuận theo dòng nước mà xuôi.

Người ta bảo rằng:

- Vì đi trên sông Giang, đến thác nầy ai nấy đều lo sợ, cho nên gọi là thác Giang Lo.

Nhưng sự thiệt thì Giang Lo là tiếng Thượng, đọc và viết theo tiếng Kinh.

Còn các thác khác cũng có nhiều cảnh lạ, nhưng khó mà đi đến, nên du khách tạm dừng chân nơi Giang Lo, để lấy sức trở lui xuống sông Cái.

* * *

Từ nguồn chí biển, Sông Cái tức sông Nha Trang, vượt qua nào núi nào rừng, nào ruộng nương thôn ấp. Nếu sẵn tài Tống Địch, thì thế nào cũng có ít nhất tám cảnh Tiêu Tương ^[12]. 

Trong khi chờ mộng Giang Yêm ^[13], thì xin giới thiệu “thực chất” của sông Nha Trang, để khi mộng thành thì được “văn chất bân bân” cho khoái tâm khoái khẩu:

 Sông Nha Trang có nhiều cá. Nhưng có một giống cá mà các bà nội trợ nặng tình Mạnh Quang thường mua về để “cử án”^[14]. Đó là cá Đục. Thứ cá nầy không phải riêng sông Nha Trang mới có. Song cá Đục Nha Trang đặc biệt hơn các sông khác là thịt đã ngọt lại thơm.

Nhân vị đặc biệt ấy mà thời Nhật Pháp tranh quyền trên lãnh thổ Việt Nam (1940-1944), một người ở Nha Trang ^[15] đã mượn con cá Đục để gởi tâm sự cùng bạn đồng chí:

Sông Nha Trang,

Cát vàng nước lục,

Thảnh thơi con cá đục

Lội dọc lội ngang,

Đã nguyền cùng em giữ dạ đá vàng,

Quý chi tách cà phê đen, ly sữa bò trắng,

Anh nỡ phụ phàng nước non?

Đó, sông Nha Trang, tức Cù Giang, tức sông Cái, mới ngó qua tưởng không có gì đặc sắc. Nhưng nếu rõ được ngọn nguồn lạch sông, thì hưởng được không biết bao nhiêu thú vị, thú vị về phong cảnh, về lịch sử, về truyền thuyết... mà muốn hưởng được trọn phải chịu khó đến tận nơi.

C

Ngoài hai con sông lớn thượng dẫn, Khánh Hòa còn một số sông nhỏ. Đáng để ý là những sông sau đây: Quận VẠN NINH.

SÔNG TÔ HA

Phát nguyên ở các núi nơi ranh giới Phú - Khánh. Chảy qua Tu Bông rồi chảy xuống vũng Trâu Nằm thuộc vịnh Vân Phong. Trên thượng lưu có đập ngăn nước gọi là Đập Sổ.

SÔNG BÌNH SƠN

Đây là một cái suối thường gọi là suối Bình Trung. Phát nguyên từ hòn Giúp, chảy qua Từ Chánh, Trung Dõng, Bình Trung rồi chảy xuống cửa Giã, vịnh Vân Phong.

SÔNG VẠN GIÃ

Tục gọi là sông Hâu. Có hai nguồn: một từ vùng núi Tam Phong ngoài ranh giới Phú - Khánh chảy vào; một từ Hòn Chảo chảy xuống, qua Hiền Lương, rồi cùng nhánh kia hợp lại chảy xuống cửa Giã, vịnh Vân Phong. Sông nầy nằm phía trong Vạn Giã.

Quận NINH HÒA có một con sông nhỏ, bên cạnh sông Dinh. Đó là:

SÔNG CẦU LẤM

Tên chữ là Ngọc Sơn, phát nguyên từ Hòn Bà: Có hai phụ lưu là hai thắng cảnh của Khánh Hòa: suối Cát và suối Đá Chẻ^[16]. Sông chảy xuống vũng Nha Phu.

Quận VĨNH XƯƠNG có:

SÔNG PHÚ HỮU

Do nước Ba Hồ, một thắng cảnh của Khánh Hòa^[17] chảy ra rồi chảy xuống vịnh Nha Phu.

SÔNG ĐỒNG BÒ

Đây là nhánh Nam phái cũ của sông Nha Trang. Ngọn nước bị lấp, dòng nước nhiều khúc cạn thành đồng bằng, nhiều khúc còn đọng thành bàu, chỉ khi mưa lụt mới thấy lại dạng sông cũ. Mùa nắng sông nhờ nước ở Suối Dầu do một suối nhỏ, tục gọi là sông Dinh, chảy xuống Đồng Bò, đến Trường Đông, để ra Cửa Bé.

Do đó mà sông cũng thường gọi là sông Trường Đông hay sông Cửa Bé.

Ở quận Diên Khánh, có một con sông vừa nhỏ vừa cạn, không có gì đặc biệt, thế mà nổi danh, vì hành khách đi trên đường Quốc Lộ phải đi ngang qua một cái cầu bắc trên sông và mang tên sông. Đó là:

SÔNG CẠN

Một nhánh nhỏ của sông Cái tức sông Nha Trang.

Trong Đại Nam Nhất Thống Chí gọi là Hạc Giang ^[18] và chép rằng sông nầy do mương ngòi trong các đồng ruộng chảy dồn lại chớ không có nguồn.

Sự thật thì “nguồn” ở tại bờ sông cái phía Nam, cách đầu cầu Chợ Thành qua Phú Lộc chừng trăm thước. Nhưng nước ở sông Cái chỉ khi nhiều lắm mới tràn vào sông Cạn.

Ngoài nước sông Cái, sông Cạn còn nhận nước các đồng ruộng, như Đại Nam đã chép, nhiều nhất là nước Cầu Lùng.

Cầu Lùng ở phía Nam thành Diên Khánh, trên con đường Quốc Lộ số 1. Tại bến xe Thành đi vào thì tới Cầu Lùng rồi tới cầu Sông Dinh.

Dưới Cầu Lùng có một lỗ nước rộng lớn và rất sâu, mùa hạ nắng mấy cũng không cạn.

Cũng có thể gọi vũng Cầu Lùng là “ngọn nguồn” thứ hai của sông Cạn.

Sông Cạn chảy qua Phước Thạnh, Võ Kiện, Võ Cạnh, xuống Phú Vinh để cùng các mương rãnh dồn nước chảy vào Cửa Bé những lúc trời mưa to.

Phong cảnh của con sông cũng như của cầu Sông Cạn, không có gì ngoạn mục.

Nhưng cầu Sông Cạn là một cầu lịch sử.

Năm Bính Tuất (1886) dưới triều Đồng Khánh hai nhà lãnh đạo nghĩa binh Cần Vương là Trịnh Phong và Nguyễn Khanh tuẫn quốc nơi gò bên cầu ^[19]. Và 24 năm sau đến lượt chí sỹ Trần Quý Cáp.

Nguyên cuối triều Thành Thái đầu triều Duy Tân, cụ Trần Quý Cáp, hiệu Thái Xuyên, người làng Bất Nhị, huyện Diên Phước, tỉnh Quảng Nam, đậu Tiến Sỹ, vào ngồi giáo thọ huyện Tân Định, tỉnh Khánh Hòa.

Cụ là một nhà chí sĩ cùng các cụ Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng là chỗ thâm giao.

Khi ngồi giáo thọ Tân Định, Trần chí sĩ ngấm ngầm tuyên truyền chống nào khoa cử, bài trừ hủ tục, hô hào chấn hưng công thương...

Biết rằng chí sĩ là một nhà cách mạng nguy hiểm, bọn thực dân và bọn quan An Nam, tay sai của chúng, luôn luôn theo dõi. Để tránh sự dòm giỏ ngó treo của bọn chó săn, các thơ từ của chí sĩ, thơ nhà cũng như thơ ngoài, đều gởi cho quan huyện Tân Định. Quan huyện Tân Định lúc bấy giờ là cụ Tấn Sỹ Hồ Sỹ Tạo, người Hòa Cư, phủ An Nhơn, tỉnh Bình Định, bạn đồng khoa cùng chí sĩ. Nhờ vậy mà chữ thánh hiền không bị mắt cú vọ rây nhơ.

Năm Mậu Thân (1908) ở Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định nổi lên phong trào “xin xâu xin thuế”. Đồng bào hớt tóc ngắn kéo nhau đến Tỉnh yêu cầu Chánh phủ giảm bớt xâu thuế. Phong trào rất sôi nổi. Để trấn an nhân tâm bọn thực dân phong kiến sau khi thấy bắn giết không đi tới đâu, bèn hứa hẹn thỏa mãn lời yêu cầu. Đồng bào giải tán, chúng lùng bắt những người cầm đầu, lớp bỏ tù lớp xử tử.

Trong khi phong trào đương sôi nổi, gia đình cụ Trần gởi thư vào nói rõ tình hình và thỉnh ý cụ. Theo thường lệ, thư gởi cho quan huyện Tân Định. Chẳng may lúc bấy giờ cụ Hồ Sỹ Tạo về Bình Định linh gian cho bà cụ thân sinh. Quyền tri huyện là Phan Bá Hoành mở thư ra xem, liền đem trình cho Tỉnh để lập công hầu mong được thực thụ chức tri huyện Tân Định.

Quan tỉnh Khánh Hòa lúc bấy giờ là Phạm Ngọc Quát làm Tuần Vũ và Nguyễn Mại làm án sát.

Gặp được dịp tỏ lòng trung thành cùng chủ, Phạm Ngọc Quát cùng Nguyễn Mại, một mặt tư Sứ và Bộ, một mặt bắt tống lao nhà chí sĩ. Cụ Hồ Sĩ Tạo đương ở nhà cư tang cũng bị liên lụy.

Hai cụ bị kết án tử hình vì tội mưu đồ phản loạn. Cụ Trần bị xử lăng trì. Cụ Hồ bị trảm quyết. Triều đình Huế xét “không có gì nặng” giảm án cụ Trần xuống trảm quyết và cụ Hồ khổ sai chung thân!

Cụ Hồ bị nhốt ở ngục Bình Định. Trong ngục cụ có câu:

Thảo mẹ ba năm lòng cỏ thẹn,

Chăn dân tám tháng vận cầm rơi.

Cụ Trần bị hành quyết tại cầu Sông Cạn.

Cụ bước ra pháp trường với thái độ thản nhiên. Cụ lấy chiếc khăn nhiễu bịt đầu đưa cho tên đao phủ:

- Sự nghiệp của tôi chỉ có chừng nớ. Chú cầm lấy và chém tôi một đao cho mát.

Trời đương nắng bỗng kéo mây và gió lạnh thổi! Đồng bào không cầm lòng được, khóc rống! Bọn thực dân cũng tỏ vẻ bùi ngùi. Riêng bọn quan An Nam, tay sai của chúng, lấy làm đắc ý vì đã tỏ được lòng khuyển mã cùng quan thầy lại trừ được cái đinh chính nghĩa ở trước đôi mặt tà nịnh. Chúng lại còn buộc gia đình phải mai táng cụ Trần tại Khánh Hòa! Mãi mười lăm năm sau, trung cốt mới được đưa về cố thổ. Người có tâm trong nước, ai cũng căm giận phường gian nịnh, vì danh lợi mà bán tâm hồn cho giặc, phản quốc phản dân.

Và người Khánh Hòa in sâu cảnh tượng thương tâm vào lòng vào não. Cho nên mùa xuân năm Ất Mão, sau khi Nhật lật đổ Pháp (1945), nhân trong thành phố Nha Trang có mấy con đường mới cần đặt tên, các thân hào nhân sĩ Khánh Hòa liền đề nghị đặt tên Trần Quý Cáp cho con đường chạy trước mặt nhà của hậu duệ Phạm Ngọc Quát, để kẻ qua người lại lấy đó mà làm gương. Và các ông già bà cả đã chứng kiến thảm cảnh năm Mậu Thân (1908) còn sống sót đến nay, hễ nhắc đến chuyện xưa đều không cầm được nước mắt!

Còn con sông Cạn đến mùa nắng thì nước khô. Nhưng nơi cầu, nước không bao giờ ráo. Phải chăng đó là giọt lệ khóc anh hùng tích tụ, dòng hận của khách “Quốc thù vị báo” còn lưu?

Từ Nha Trang đi lên, trước khi đến Chợ Thành Diên Khánh thì phải qua cầu Sông Cạn. Qua cầu Sông Cạn, nghĩ đến chuyện chí sĩ Trần Quý Cáp, đến hai vị anh hùng họ Trịnh họ Nguyễn, người hữu tâm không thể hững hờ đi qua.

*  *  *

Khánh Hòa còn một ít con sông khác, nhưng không đáng kể.

Có một điểm đáng lưu ý là sông Khánh Hòa, mặc dù phát nguyên ở nội địa, sông nhỏ cũng như sông lớn, mùa nắng, cạn thì có cạn chớ ít khi khô rốc. Vì núi nhiều cây, trời thường mưa, khe suối luôn luôn trữ nước. Cho nên có câu:

Sông không khô nhờ nguồn trữ nước,

Con cái sang giàu nhờ phước cha ông.

IV

ĐỒNG BẰNG

Tỉnh Khánh Hòa, núi rừng chiếm hết 15/16 diện tích. Đồng bằng chỉ còn 1/16 tức 33.950 ha. Đất đã khai hiện nay trên 32.000 mẫu tây.

Từ Gia Long đến Tự Đức ruộng đất Khánh Hòa, theo bộ thuế điền thổ, gần 12.600 mẫu ta, tức 6.800 mẫu tây. Năm Thành Thái thứ mười (1898) số ruộng đất lên được gần 29.155 mẫu, năm thứ 11 (1899) lên 30.028 mẫu dư, đến năm thứ 18 (1906) lại lên đến 31.260 mẫu ta tức 15.630 mẫu tây.

Đem so với diện tích trồng tỉa hiện thời thì nay ruộng đất rộng gấp đôi xưa.

Đó là theo giấy tờ. Trên thực tế thì từ trước đến giờ, ruộng đất Khánh Hòa, trừ những đồn điền của người Pháp mới khai khẩn thời Pháp thuộc, không tăng cũng không giảm. Diện tích ghi trong bộ thuế điền thổ không đúng sự thật. Từ đời Thành Thái trở xuống thuế má luôn luôn tăng. Để đủ số thuế Nhà Nước ấn định cho mỗi tỉnh, Chánh quyền địa phương không gia tăng giá biểu mà lại gia tăng diện tích trồng tỉa, mặc dù trên thực tế ruộng đất không hề tăng một tấc nào. Cho nên từ Thành Thái thứ 10 đến thứ 18 mà diện tích tăng gấp bốn lần!

Con số 32.100 mẫu tây cũng là con số trong sổ bộ hiện thời. Có sai chăng cũng chỉ sai chút ít thôi.

Ruộng đất Khánh Hòa đã hẹp mà còn bị núi đồi chia cắt từng vùng, từng khoảnh, thành thử ít nơi có cảnh “cò bay thẳng cánh”, có cảnh “lúa ngập lút mây”.

Nhiều ruộng đất nhất và ruộng đất tốt nhất là Ninh Hòa, thứ đến Diên Khánh. Vạn Ninh, Vĩnh Xương và Cam Lâm, đất trồng tỉa không được nhiều bằng hai quận kia. Còn Khánh Dương thì đất núi chỉ thích hợp với cỏ và tranh săng. Ruộng đất ít.

Người xưa đã đặt cho những cánh đồng Khánh Hòa nhiều tên rất “thực tế” và rất “bình dân”.

Ở Vạn Ninh có:

- Đồng Găng, Đồng Mốc, Đồng Đáy, Đồng Miễu, Đồng Gáo, Đồng Bà Chỉ, Đồng Lớn, Đồng Bé, Đồng Đụt...

Ở Ninh Hòa có:

- Đồng Cháy ở phía Đông quận lỵ,

- Đồng Nay, Đồng Chuôm ở vùng phía Tây quận lỵ.

Ở Vĩnh Xương có:

- Đồng Đế ở phía Bắc thành phố Nha Trang và gần quận lỵ Vĩnh Xương,

- Đồng Bò ở phía Nam thành phố Nha Trang.

Ở Diên Khánh có:

- Đồng Nga, Đồng Lũy. Đồng Dài, ở phía Bắc ngạn Sông Cái.

- Đồng Trăng, Đồng Sậy, Đồng Cọ, Đồng Lớn... ở phía Nam ngạn.

Ở Cam Lâm có:

- Đồng Lác, nay đã thuộc về thị xã Cam Ranh.

Đó là những cánh đồng thường được nhắc nhở đến. Và tên đồng đã dựa theo những đặc điểm của đồng mà đặt. Nhưng cảnh sắc đã nhiều thay đổi, nên hiện nay có nhiều cánh đồng, không hiểu tại sao lại mang tên như thế. Ví dụ: Đồng Đế, Đồng Bò, Đồng Cọ, Đồng Nga... Hỏi thăm, một ông lão cười:

Người đâu hỏi chuyện khùng khiên

Xưa đặt nay truyền chớ biết vì sao!

Hiện nay, để tiện lợi trong việc thực hiện chính sách xây dựng nông thôn, cơ quan hữu trách chia ruộng đất Khánh Hòa ra thành nhiều cánh đồng, và tên đồng gọi theo tên những thôn ấp quan trọng.

Vạn Ninh có những đồng:

- Tu Bông (Tân Phước, Hội Khánh).

- Vạn Giã (Tứ Chánh, Bình Trung, Phú Cang, Quảng Hội).

- Mỹ Đồng v.v...

Ninh Hòa có:

- Đồng Xuân (Đồng Thân , Nghi Xuân).

- Vĩnh Thịnh,

- Ninh Ích,

- Đại Tập, Đại Mỹ,

- Ninh Hòa (Hà Thanh, Vĩnh Phước, Thanh Châu).

- Tân Hưng, Trường Lộc v.v...

Vĩnh Xương có:

- Phú Hữu,

- Xuân Phong,

- Phú Vinh v.v...

Diên Khánh có:

- Tứ thôn Đại Điền (Đ.Đ Trug, Đ.Đ Nam, Tây, Đông).

- Phú Khánh, Nghiệp Thành.

- Thanh Minh.

- Đồng Trăng (Khánh Xuân, Khánh Lâm) v.v...

Cam Lâm có:

- Hội Xương,

- Vĩnh Phú v.v...

Ruộng gần nước thì làm hai mùa, ruộng xa nước thì làm một mùa. Ruộng rộc thì cấy ruộng gò thì gieo.

Ở Trung Việt, ruộng đất Khánh Hòa đứng vào hàng ưu tú. Nhưng đối với đồng Nam Việt thì còn kém xa.

Tuy vậy, đồng Khánh Hòa thời bình vẫn đủ nuôi nhân dân Khánh Hòa. Cho nên người nông dân Khánh Hòa vẫn cao giọng hát:

Mẹ người áo gấm người yêu,

Mẹ ta áo vải ta chiều ta thương.

*  *  *

---

[1] Có tên như thế vì nước sông thường có chất nhựa cây ráy ở hai bên bờ tiết ra sắc đỏ như máu. Rất độc.

[2] Trong các bản đồ đều ghi là sông Ky.

[3] Chữ Giang trong tên Sông Giang, nghĩa là thần. Tiếng của người Thượng.

Sãi Me trong các bản địa đồ Pháp Mỹ ghi là Sẩy Me và Sông Cầu ghi là Sông Cao.

[4] Thơ của Chế Lan Viên làm thời kháng chiến (1945-1954).

[5] Xem phần “Thắng Cảnh” ở sau.

[6] Cũng như Quy Nhơn, Pháp lấy tên Phủ ngày xưa mà đặt.

[7] Cũng gọi là thác Ngựa Oằn, vì nước chảy qua ba tảng đá trông giống như lưng ngựa bị oằn xuống.

[8] Dây rừng giăng qua Thác Võng, có người thì bảo là dây tràm, có người bảo là rễ cây ráy. Có lẽ là rễ cây ráy, vì giống cây này rất độc, và nhựa màu nâu nâu, hễ dính vào người thì ngứa ngáy, gãi lở rồi làm độc.

[9] Cổ thi có câu “Anh hùng nan quá mỹ nhân quan”.

[10] Xem phần III, mục nói về cổ miếu.

[11] Bài thơ nầy tả chung cả cảnh tượng thác Nhét và Lỗ Đoi.

Việc thọc sào vào lỗ là một cách chống cho ghe bè khỏi chui vào đó mà bị kẹt. Sau thành ra tục lệ. Nhưng sao ở miếu Lỗ Lườn ngoài Vạn Ninh cũng có lệ “thọc” như thế mỗi lần cúng tế?

[12] Tống Địch người đời Tống có tám bức họa những cảnh vùng Hồ Nam gọi là Tiêu Tương bát cảnh.

[13] Giang Yêm cũng người đời Tống, nằm mộng thấy bút trổ bông, văn chương trở nên lỗi lạc, thi đỗ trạng nguyên.

[14] Mạnh Quang đời Hán thờ chồng hết lòng. Đưa vật gì cho chồng cũng nâng cao ngang mày (cử án tề mi).

[16] Xem chương Thắng Cảnh.

[17] Xem chương Thắng Cảnh.

[18] Hạc là cạn, Hạc Giang: Sông Cạn.

[19] Xem phần “Lịch sử” ở trước và mục “Phong trào Cần Vương” trong phần V ở sau.