NHÀ TÂY SƠN ĐÁNH NHÀ NGUYỄN
Ở MẶT BẮC
Ở MẶT BẮC
Trong
khi Tây Sơn Vương lo củng cố nội bo, chiêu mộ hào kiệt, đồng lương tích thảo,
thì trấn thủ Quảng nam sai quân vào đánh.
Đất
nhà Nguyễn lúc bấy giờ chạy từ Hoành Sơn đến Hà Tiên, Quy Nhơn nằm khoảng giữa,
phía nam giáp Phú Yên, có dãy núi Cù Mông làm ranh giới, phía bắc giáp Quảng
Nghĩa, có dãy Bình Đê làm ranh giới. Nam cũng như Bắc đều có đèo mở lối ra vào,
nhưng địa thế rất hiểm trở.
Được
tin quân nhà Nguyễn kéo vào Quy Nhơn, Tây Sơn Vương giao thành và mặt nam Quy
Nhơn cho Trần Quang Diệu và các tướng tâm phúc. Còn mình và Tập Đình, Lý Tài cử
đại binh ra chống cự quân nhà Nguyễn. Trần Quang Diệu tiến cử tỳ tướng Nguyễn
văn Xuân theo phò tá.
Quân
nhà Nguyễn do phò mã Nhất thống lãnh. Phò mã chia quân làm hai đạo, theo hai
đường thủy, bộ. Đạo bộ binh do chưởng cơ Vệ chỉ huy, chưa qua khỏi Bình Đê đã
bị quân Tập Đình và Lý Tài chận đánh. Trông thấy quân Trung Nghĩa và Hoài Nghĩa
cao lớn dữ tợn, quân chưởng cơ Vệ khiếp sợ, chưa đánh đã thua chạy, bị truy
kích giết sạch. Chưởng cơ vệ không chống nổi Lý, Tập, bị tử trận. Còn đạo thủy
quân đi đường bể làm sách ứng, thuyền bị dạt vào doi cát tại cửa sông Trà Khúc,
không tiến được.
Vừa
lúc ấy gặp quân Tây Sơn Vương kéo ra đánh tan hết chiến thuyền, bắt sống được
50 thủy binh và lấy được 10 khẩu đại bác. Phò mã Nhất đại bại rút tàn quân chạy
về Quảng Nam bị quân Tây Sơn chặn đánh, bỏ lại bốn thớt voi và nhiều xe lương
cùng vũ khí.
Tây
Sơn Vương toàn thắng, đắp một lũy cát tại Bến Vân (Bình Sơn, Quảng Ngãi) giao
cho Nguyễn Văn Xuân đóng giữ, rồi đem chiến lợi phẩm trở về Quy Nhơn.
Đó
là vào trung tuần tháng 11 năm Quý Tỵ (1773).
Qua
tháng chạp, nhà Nguyễn lại cử hai đạo binh vào đánh Tây Sơn Vương.
-
Một đạo do Tiết chế Tôn Thất hương điều khiển kéo thẳng vào Bồng Sơn.
-
Một đạo do Tổng nhung Thành và Tán lý Đản chỉ huy, kéo đánh lũy Bến Ván.
Quân
số của binh nhà Nguyễn quá đông, Nguyễn Văn Xuân không chống nổi, phải bỏ bến
ván rút lên núi, theo thượng đạo về Quy Nhơn. Thành và Đản thừa thắng kéo quân
vào Bồng Sơn hiệp cùng quân Tôn Thất Hương
chiếm núi Bích Kê.
Tây
Sơn Vương hay tin sai Tập Đình và Lý Tài theo đường rừng, đến Trà Câu ở Quảng
Nghĩa, để chận đường về của quân Nguyễn, và Nguyễn Văn Xuân đem quân yếm phục
phía nam núi Mồng Gà để làm sách ứng. Còn mình đem quân ra thẳng Bích Kê.
Tại
Bích Kê, quân Tây Sơn và quân nhà Nguyễn kịch chiến. Tôn Thất Hương bị tử trận.
Quân nhà Nguyễn bị giết gần hết. Thành và Đản rút tàn binh chạy lui, đến Trà
Câu bị phục binh Tây Sơn giết chết.
Quân
Tây Sơn cướp thu được rất nhiều voi ngựa và quân lương quân dụng.
Tây
Sơn Vương kéo quân chiếm phủ lỵ Quảng Nghĩa, lưu Nguyễn Văn Xuân lại giữ thành,
cùng Tập Đình, Lý Tài kéo đại binh đánh thẳng vào Quảng Nam.
Quân
của Vương đóng tại sông Cối Giang, quân Lý Tài đóng tại sông Thế Giang huyện
Duy Xuyên. Quân Tập Đình đóng tại bãi cát gần Kim Sơn thuộc Hà Đông để ứng viện[1].
Đầu
năm Giáp Ngọ (1774), quân nhà Nguyễn do Thống binh Huy và Hiến quận công Nguyễn
Cửu Dật chỉ huy, kéo vào đánh. Trận đầu bị quân Tây Sơn Vương đánh thua, quân
nhà Nguyễn dồn nơi phố Mỹ Thị thuộc Hòa Vang. Hai bên thường ngày kéo quân giáp
trận kịch liệt, không phân thắng bại[2].
Để
làm kế cửu trì, Tây Sơn Vương rút quân về Thế Giang, đóng nơi Thiên Lộc thuộc
Duy Xuyên, trước sông sau sông cứ hiểm làm đồn lũy.
Thiên
Lộc là một gò cát lớn dài hơn 30 dặm, thuộc xã Văn Ly. Hai nguồn sông phát xuất
từ Kim Sơn và Ngọc Sơn hiệp lưu tại phường An Lâm huyện Hòa Nam, Hòa Vang thành
sông Trừng. Sông Trừng bị gò cát Thiên Lộc chia làm hai nhánh Bắc Nam. Nhánh
phía nam chạy đến xã Thi Lai huyện Duy Xuyên tách ra làm hai nhánh. Một chảy
xuống đông làm dòng sông Dưỡng Châu, qua xã Mỹ Xuyên tục gọi là sông Kẻ thế,
tức là Thế Giang, một nhánh phía bắc chảy qua xã Châu Nghê huyện Duyên Phước
làm sông Câu Nghê. Sông Câu Nghê chảy xuống Đông An gọi là sông Chợ Cối, tức là
Cối Giang. Cối Giang và Thế Giang đều chảy vào cửa biển Đại Chiêm.
Thiên
Lộc nằm giữa nhiều nhánh sông sâu, thế rất hiểm. Quân nhà Nguyễn không đánh
nổi. Nguyễn Cửu Dật bàn mưu cùng Thống binh Huy án binh bất động. Rồi cho đóng
chiến thuyền, đặt đại bác, lén theo đường sông, lấy ván chận nước để đưa thuyền
xuống, xuất kỳ bất ý, đánh úp đồn Thiên Lộc. Đồn Thiên Lộc bị vỡ. Binh của Lý
Tài ở Thế Giang cũng bị đánh úp, binh của Tập Đình đến cứu không kịp. Quân Tây
Sơn Vương bị đại bại rút về án cứ Bến Ván và Châu Ổ (Quảng Ngãi).
Tây
Sơn Vương chỉnh đốn lại đội ngũ, rồi theo thượng đạo đi tắt ra Ginh Giang cùng
Tập Đình và Lý Tài.
Quân
nhà Nguyễn đóng tại Phú Hòa thuộc huyện Hòa Vang, nương thế sông làm hiểm cứ.
Tây Sơn Vương dùng chiến thuyền từ Ginh Giang đánh xuống. Nguyễn Cửu Dật dùng
kế “sa nang”, lấy bao đựng cát ngăn nước sông, rồi giả thua chạy, đợi quân Tây
Sơn qua khỏi, vớt bao cát lên, nước ào xuống, thuyền Tây Sơn bị đắm khá nhiều.
Bị thua quân Cửu Dật, Tây Sơn Vương kéo binh đến Mỹ Thị đánh Thống binh Huy.
Huy bị thua kéo tàn binh chạy thoát. Tây Sơn Vương đóng binh tại Mỹ Thị, sai
Tập Đình đóng ở Cối Giang, và Lý Tài đóng ở Thế Giang để làm thế ỷ giốc.
Qua
mùa thu (Giáp Ngọ 1774), Hoàng Ngũ Phúc vâng lệnh chúa Trịnh ở Đàng ngoài đem
quân vào đánh lấy Phú Xuân. Chúa Nguyễn là Định vương Nguyễn Phúc Thuần cùng
đình thần chạy vào Quảng Nam, đóng ở Câu Để thuộc Hòa Vang.
Quân
Tây Sơn Vương kéo đến đánh. Chúa Nguyễn chống không nổi, chạy lên đóng ở Trà Tế
Sơn thuộc huyện Quế Sơn, lập cháu là Nguyễn Phúc Dương lên làm Đông Cung Thái
Tử, để ở lại giữ Quảng Nam, rồi cùng Nguyễn Phúc Ánh xuống thuyền chạy vào Gia
Định. Đông Cung bị quân Tây Sơn đánh, chạy đến Hà Dục bị Tập Đình và Lý Tài bắt
được đem về Hội An.
Tiếp
đó quân Hoàng Ngũ Phúc vượt Hải Vân vào chiếm đồn Trung Sơn và Câu Để. Tây Sơn
Vương cùng Tập Đình, Lý Tài kéo đại binh ra đánh. Tập Đình đi tiên phong, bị
quân Ngũ Phúc đánh thua, sợ tội bỏ chạy về Trung Quốc.
Tây
Sơn Vương nhận thấy quân Hoàng Ngũ Phúc đã đông lại mạnh, mình chưa đủ sức
chống cự, bèn cùng Lý Tài rút hết quân về Quy Nhơn, đem hoàng tử Dương theo. Và
làm kế hoãn binh, cho người mang thư và vàng lụa ra dâng cho Hoàng Ngũ Phúc,
xin nạp đất Quy Nhơn và Quảng Nghĩa, cùng xin làm tiền khu đi đánh họ Nguyễn.
Hoàng Ngũ Phúc muốn lợi dụng Nguyễn Nhạc để đánh đất Gia Định, bèn làm biểu xin
chúa Trịnh cho Vương là Tiên phong Tướng quân Tây Sơn Hiệu Trưởng, sai Nguyễn
Hữu Chỉnh đem cờ và ấn kiếm vào Quy Nhơn ban cho Tây Sơn Vương.
Hoàng
Ngũ Phúc đóng binh ở Châu Ổ, cuối năm Ất Mùi (1775) rút về Thuận Hóa. Tây Sơn
Vương không lo mặt Bắc nữa, chuẩn bị đánh lấy mặt Nam.
ĐÁNH VỚI NHÀ NGUYỄN Ở MẶT NAM
Đi
đánh mặt Bắc, Tây Sơn Vương không quên mặt Nam.
Vương
cử Nguyễn Lữ, Nguyễn Văn Lộc và Võ Văn Cao đi vào Phú Yên, Diên Khánh, Bình
Thuận để xem xét tình hình, liên lạc cùng Vua Thủy Xá (Pơtau Ea), Hóa Xá (Pơtau
Apui), và vận động thân hào nhân sĩ địa phương hưởng ứng cuộc nam chinh.
Phái
đoàn ra đi mùa thu năm Quý Tỵ (1773).
Thủy
Xá và Hỏa Xá là con cháu của Vua Chiêm Thành, chiếm cứ sơn phần Phú Yên Diên
Khánh và vùng Đăk Lăk, Ban Mê Thuột, không thần phục chúa Nguyễn, thường kéo
người Thượng xuống quấy phá xóm làng Việt Nam. Được nhà Nguyễn phong cho chức
Chưởng Cơ, không nhận. Tây Sơn Vương hứa phục hồi danh vị Phiên Vương khi bình
định xong miền Nam, hai Vua hoan nghênh phái đoàn và hứa sẽ giúp đỡ quân Nam
tiến.
Mọi
tầng lớp nhân dân Phú Yên, Diên Khánh, Bình Thuận đều chán ghét quan quân nhà
Nguyễn, ai nấy đều mong có cuộc đổi thay.
Còn
quan quân nhà Nguyễn thì chỉ lo bóc lột nhân dân, không nghĩ gì đến việc an
nguy của quốc gia, cho nên việc phòng thủ rất lỏng lẻo.
Phái
đoàn về trình tâu rõ tình hình, Vương liền cử Ngô Văn Sở làm Chinh Nam Đại
Tướng Quân, cùng Nguyễn Văn Lộc, Lê Văn Hưng vào đánh chiếm ba phủ Phú, Diên,
Bình.
Xuất
quân mùa đông năm Quý Tỵ (1773).
Mặt
tây được hai Vua Thủy, Hỏa yểm hộ, binh Tây Sơn cứ thẳng tiến vào Nam. Đi tới
đâu được hoanh nghênh tới đó, và lấy ba thành dễ dàng như trở bàn tay. Tướng
nhà Nguyễn là Nguyễn Văn Hiền bị giết, và Nguyễn Khoa Kiên bị bắt sống.
Đại
thắng, Ngô Văn Sở kéo binh về, để Nguyễn Văn Lộc và Lê Văn Hưng ở lại trấn giữ.
Trong
khi Ngô, Nguyễn, Lê đi chinh Nam thì ở Quy Nhơn, Nhưng Huy và Tứ Linh làm phản.
Nguyên
Nhưng Huy và Tứ Linh nghe Tây Sơn Vương chuẩn bị Nam chinh, liền đến xin xung
phong. Nghĩ rằng Huy, Linh trước kia đã từng quấy rối những vùng miền trong, để
cho họ đem quân vào, sợ đồng bào sanh biến, nên Vương không chấp nhận lời thỉnh
cầu. Hai người bất mãn, nhân dịp đem quân đi tuần phòng ban đêm, bỏ trốn về
nguồn An Tượng, tập hợp đám côn đồ, kéo xuống đánh phá vùng Trường Úc. Trần
Quang Diệu đem quân đánh dẹp. Huy, Linh bị bắt. Tây Sơn Vương muốn tha vì có
công lấy thành Quy Nhơn. Nhưng chư tướng đồng xin giết đi bởi “Công nhỏ không
bù được họa lớn, giữ lại trong quân là nuôi ong tay áo, cho về An Tượng là thả
cọp về rừng”. Vương phải theo ý chư tướng. Huy, Linh thản nhiên ra pháp trường,
cười bảo nhau:
-
Được thì vểnh râu, thua thì đứt cổ.
Ở
Phú Yên, đầu xuân năm Giáp Ngọ (1774), Châu Văn Tiếp nổi dậy.
Châu
Văn Tiếp là người Phù Ly, làm nghề buôn nhưng sức mạnh võ giỏi. Khi Tây Sơn
đánh chiếm thành Quy Nhơn, Châu không theo, đem gia đình vào Phú Yên, cấ nhà ở
dưới chân núi Trà Lương thuộc Tuy An, nuôi chí diệt Tây Sơn phò Nguyễn chúa.
Kịp lúc binh Tây Sơn đánh chiếm Phú Yên, Châu chiêu mộ hơn nghìn người, dựng cờ
khởi nghĩa. Cờ thêu bốn chữ lớn “Lương Sơn Tá Quốc”.
Trấn
thủ Phú Yên là đô đốc Nguyễn Văn Lộc hay tin, đem quân đến vây đánh. Quân Châu
Văn Tiếp chưa được huấn luyện kỹ càng, vừa xáp chiến đã rã tan, Tiếp tẩu thoát,
chạy lên núi theo thượng đạo vào Gia Định cung thuận Định Vương.
Mùa
thu năm ấy, viên lưu thủ đất Long Hồ trong Nam là Tống Phước Hiệp cử đại binh
cùng Nguyễn Khoa Toàn ra đánh Tây Sơn.
Quân
Nguyễn đánh chiếm Bình Thuận. Tống Phước Hiệp để Nguyễn Khoa Toàn ở lại, còn
mình kéo binh ra đánh Diên Khánh. Trấn thủ Lê Văn Hưng chận đánh. Nhưng nhận
thấy quân địch đã đông lại có trọng pháo yểm hộ, liệu không thắng nổi, bèn bỏ
thành trống, rút toàn quân về Phú Yên cùng Nguyễn Văn Lộc chống địch.
Chiếm
được Diên Khánh rồi, Tống Phước Hiệp chia binh làm hai đạo kéo ra Phú Yên. Quân
bộ thì đóng tại núi Xuân Đài thuộc Đồng Xuân, quân thủy thì đóng ở đầm Lãnh Úc
nằm phía đông nam Đồng Xuân. Rồi đưa thư ra Quy Nhơn đòi Tây Sơn Vương trả Đông
Cung Nguyễn Phúc Dương.
Tây
Sơn Vương muốn giữ kỹ Nguyễn Phúc Dương để làm con bài phòng khi dùng đến, bèn
đưa lên chiến khu. Lại truyền Nguyễn Huệ xuống Quy Nhơn để lo việc Nam chinh.
Nguyễn Huệ liền giao Tây Sơn cho Bùi Thị Xuân và Võ Đình Tú quản đốc, kéo đạo
binh người Thượng mới tuyển mộ xuống Quy Nhơn. Rồi vâng lệnh anh, vượt Cù Mông
vào Phú Yên.
Nguyễn
Huệ phóng tin cho Nguyễn Văn Lộc và Lê Văn Hưng biết để hợp lực công địch. Quân
Tây Sơn cắt đứt liên lạc giữa thủy binh và bộ binh của địch, rồi chia quân làm
hai cùng lúc đánh Xuân Đài và Lãnh Úc. Tống Phước Hiệp không thấy Vua Tây Sơn
đáp ứng lời yêu sách của mình, cũng không thấy quân Tây Sơn khởi động, đương
nghi nghi ngờ ngờ, thì bị đánh úp. Không kịp trở tay, binh của Tống cả thủy lẫn
bộ đều bị tiêu diệt. Tống tẩu thoát về Nam. Quân Tây Sơn tiến đánh, lấy lại
Diên Khánh và Bình Thuận. Nguyễn Huệ giao việc phòng thủ cho Nguyễn Văn Hưng và
Lê Văn Lộc rồi kéo đạo binh người Thượng trở về Quy Nhơn[3]. Để giữ yên mặt Bắc, Tây Sơn
Vương đưa tin thắng trận cho Hoàng Ngũ Phúc, Nguyễn Phúc liền xin chúa Trịnh
phong cho Vương làm Tây Sơn Hiệu Trưởng Tráng Tiết Tướng quân và phong Nguyễn
Huệ làm Tây Sơn Hiệu Tiên Phong tướng quân.
Vương
lại sai Lý Tài vào trấn Bình Thuận, hiệp lực cùng Lê Văn Hưng ở Diên Khánh để
phòng thủ mặt Nam. Trần Quang Diệu can:
-
Lý Tài là người Tàu, bụng dạ khó lường, không nên cho đi xa. Cọp sẩy chuồng khó
bắt lại.
Vương
cười:
-
Đã biết vậy. Song Lý Tài đánh giặc có công mà lòng phản bội chưa có hình tích.
Trừ khi không khỏi mang tiếng bẻ ná quên nôm. Hống nữa cũng như Tập Đình, Lý
Tài mạnh là nhờ nanh vuốt. Nay đám thủ hạ đã tử trận gần hết, thì con cọp già
không nanh vuốt dù hung hãn đến đâu cũng không đáng sợ. Hiện còn dùng được cứ
dùng.
Đó
là cuối đông năm Giáp Ngọ (1774).
Mùa
xuân năm Ất Mùi (1775), Tây Sơn Vương sai Nguyễn Lữ và Phan Văn Lân đem thủy
quân vào đánh Gia Định.
Quân
Tây Sơn vây đánh Sài Côn (tức Sài Gòn). Định Vương Nguyễn Phúc Thuần khiếp sợ,
chạy về Trấn Biên (tức Biên Hòa). Tướng sĩ mở thành đầu hàng. Quân Tây Sơn kéo
vào thành. Nguyễn Lữ cho khuân hết lương thực vũ khí xuống thuyền rồi sai Phan
Văn Lân tải về Quy Nhơn, một mình giữ Gia Định.
Sang
năm Bính Thân (1776), Đỗ Thành Nhân ở Đông Sơn (Tam Phụ, Mỹ Tho) dấy binh giúp
nhà Nguyễn, kéo đánh Sài Côn. Nguyễn Lữ không chống cự, bỏ thành rút quân về
Quy Nhơn, Đỗ Thành Nhân rước Định Vương về Sài Côn lo việc phòng thủ.
Tháng
10 năm ấy, Tây Sơn Vương sanh đặng con trai đặt tên là Bảo và mở yến tiệc ăn
mừng. Đông Cung Nguyễn Phúc Dương lúc bấy giờ ở tại chùa Thập Tháp, thừa dịp
quân canh ham vui lơ là canh gác, lẻn trốn
xuống thuyền chạy về Gia Định.
Lý
Tài ở Bình Thuận biết rằng Vua tôi Tây Sơn Vương có ý nghi mình, bèn bỏ vào đầu
hàng chúa Nguyễn. Nhưng rồi lại bỏ chúa Nguyễn, kéo quân đến chiếm cứ núi Chiêu
Thái ở Biên Hòa. Nghe tin Đông Cung Dương vào Gia Định, Tài đón về tôn làm Tân
Chính Vương, rồi đưa vào Sài Gòn, tôn Định Vương làm Thái Thượng Vương. Đỗ
Thành Nhân không phục bỏ về Đông Sơn.
Được
tin lủng củng giữa bầy tôi nhà Nguyễn, tháng 3 năm Đinh Dậu (1777), Tây Sơn
Vương sai Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ đem thủy binh vào đánh Gia Định.
Lý
Tài không chống nổi, cầu viện quân Đông Sơn, Đỗ Thành Nhân làm ngơ. Thành Sài
Côn thất thủ, Lý Tài chạy trốn ở núi Chiêu Thái, Thái Thượng Vương Thuần chạy
qua Long Xuyên. Tân Chánh Vương Dương chạy đến Vĩnh Long. Cả hai đều bị quân
Tây Sơn bắt giết. Các quan võ nhà Nguyễn đều quy hàng.
Hạ
xong thành Sài Côn, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ kéo binh về Quy Nhơn, giao cho đám
hàng thần là Tổng Đốc Chu, Hổ Tướng Hãn, Tư Khấu Uy, Hộ Giá Phạm Ngạn trấn thủ
đất Gia Định.
[1] Ba nơi sông Cối, sông Thế, bãi Kim Sơn ở cách nhau không
xa.
[2] Mỹ Thị tức Mỹ Khê ở trong phạm vi Đà Nẵng hiện tại.
[3] Trong Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim chép: “Nguyễn
Nhạc không lo mặt Bắc nữa, bèn lập mưu để đánh lấy đất Nam, đem con gái mình là
Thọ Hương dâng cho Đông Cung và khoản đãi một cách rất tôn kính, rồi sai người
đến giả nói với Tống Phước Hiệp xin về hàng để lo khôi phục đất Phú Xuân, Hiệp
tưởng thật, không phòng bị... Nguyễn Huệ đem quân đánh, Phúc Hiệp ... thua
chạy...
Xét: Nguyễn Nhạc có hai gái đầu và ba trai là Bửu, Đức,
Lương. Con gái đầu lúc ấy (1774) mới chừng mười, mười hai tuổi, sau này một gả
cho Vũ Văn Nhậm, một cho Trương Văn Đa. Như thế việc gả con cho Đông Cung không
thể có.